Lo Chamin de la font, blog occitan de Jean-Pierre Reydy (Jan-Peire Reidi)

Un òme que a pas de musica dins son eime,

Que es pas esmougut per l’armonia e la doçor daus sons,

Es preste per la traïson, lo pilhatge, la manigança… (1)

     William Shakespeare, Lo Merchant de Venècia, Acte V, scena 1

Los riches ’chapten  çò que lur fai plaser per minjar, se ’bilhar, se permenar,

sovent mai que lur fai mestier,

los paubres ’chapten çò que tròben de mens char de çò que lur fai mestier

nonmas çò que lur fai mestier.

Daus còps los paubres parcirian ben d’estre oblijats de pàiar çò que fau pàiar per poder trabalhar,

e que lur sierv pas per minjar, se ’bilhar, se lotjar.

Son oblijats de se levar dabora per anar trabalhar loenh, per un patron, un autre e un autre,

d’un solelh a l’autre,

au servici de riches que los pàien pas, o gaire, o que ’visen pas, vesen pas los paubres.

Trabalhen per far venir mai riches daus patrons que an jamai vuts que disen que son pas lurs patrons.

Son totjorn gastes.

Lur taina d’estre daus vielhs avant de venir vielhs.

Los riches-riches vòlen pas pàiar d’impòsts,

permenen lur sòus, sarren lurs sòus, per los gardar, per ne’n aver mai.

Se permenen quand an lo temps dins lurs machinas volantas, dins lurs palais bastits sus terra o que van sus la mar.

Saben pus ente plaçar lurs sòus per lur far far daus pitits,

’chapten o fan bastir dins las vilas daus grands bastiments que còsten de las fortunas,

per empaichar los mens riches e los paubres de se lotjar.

Per gloriosetat, ’chapten.

‘Chapten, mabolhen, chaulhen, roinen.

’Chapten daus tableus,

‘Chapten los òmes e las femnas que fan au balon, que fan a lo que anira lo pus redde en bateu o en bicicleta.

’Chapten de las fabricas de novelas que ausen pus dire dau mau de ilhs.

Se sierven de machinas mai sabentas que los sabents

per far venir paubres los riches mens riches que ilhs,

e los paubres mai paubres que los paubres,

per los segre totjorn e pertot,

per lur prener lurs quauques sòus,

per los far estar.

Los mai riches que los paubres son esmalits

contra los mai paubres que ilhs que podrian venir tan riches coma ilhs,

e que vòlen nonmas una teulada e una taula,

An paur

de perdre çò que an de mai que los mai paubres que ilhs.

Las femnas daus mai riches que los paubres fan pus gaire de pitits.

An paur

daus raubaires paubres, violaires de mainatges e de femnas, cotelaires, copaires ce còus,

daus chaumaires fenhants, estrangiers trichaires,

daus cresents d’un Diu estrangier e de lurs fòus,

de las femnas ’bilhadas de negre daus paubres-paubres que fan daus pitits,

mas los mai riches que los paubres son pas esmalits contra los riches-riches.

Aguissen los elegits que fan çò que pòden per pas laissar los paubres crebar de fam,

E los mai riches que los paubres

escolten los que lur fan paur,

per se far elegir e prener lo poder,

que fan creire que los dangiers que son daus dangiers zo son pas,

e que los dangiers que zo son pas zo son,

que çò que es pas vrai z’es, e çò que z’es z’es pas,

que vesen çò que cresen, e cresen pas çò que vesen,

que cresen o fan creire a un bon Diu sens bontat,

a daus òmes sens generositat,

escolten pas los que vòlen sauvar la natura, l’umanitat,

escolten pas los que son pus fins e pus sabents que ilhs.

Los paubres maluros

escolten los que lur fan creire que los sabents nos vòlen afinar, nos far malaudes, nos prener nòstres sòus e nòstra libertat,

son esmalits,

e son vielhs dins lur testa avant de venir vielhs.

Per vengetat,

se fan los vaslets daus riches-riches gaire vergonhos, bandits eideiards,

glorios, cobeitos, insolents,  

que semnen la messonja, la paubretat, lo malur,

e que an l’eime dur, espes, sens musica.

A Javerlhac, lo 21 dau mes d’abriu 2025

Jan-Peire Reidi

(1) The man that hath no music in himself

Nor is not moved by concord of sweet sounds,

Is fit for treason, stratagems ans spoils…

William Shakespeare, The Merchant of Venice, Act V, scene 1

Avetz vut lo trabalh que fan  'quelas machinas que còpen d'a talh daus ectars de boesc en ren de temps? Per me, quo es una catastròfa economica e ecologica.

Lo texte que sec fuguet publiat dins Paraulas de Novelum en 2012. Ne'n ai fait una revirada en francés (vers blancs)  per lo presentar dins l'epectacle organizat  per l'Union Occitana Camila Chabaneu lo 19 dau mes d'abriu au chasteu de Beaurecueil, comuna de Maruelh-en-Perrigord dins lo quadre de "Châteaux en fête".

Volontat de viure

Ente era lo grand bòsc la terra es desvirada.

Los brochilhons màrfies crueben sa charn craunhada.

Las còças còus copats jos la ròda que traulha

Las bilhas de chastenh nejadas dins la gaulha

Los chaisnes esbolhats, machats, escotelats,

Saben pas ente son. Lo voide a explausat.

Champ de dets cisalhats, lo país gris a freg.

Las raiç blestons de fius esbrijonats fan ren

Per butir lor semen jos lo sòu escendut. 

Los arrodaus de guerra an sejat lo teissut

Ente eran los chamins. Tot l’espaci es barrat.

Degun sap ente vai lo pilòt esciclat

De buschas boiradas de bocins d’aubre vielh,

Dau gigant que beviá la saba dau solelh.

Faudrá mòure son arma per far un bilhet nuòu

E la gent dau país roinat prendran lo dòu.

Au Grand Lac, lo 11 de feurier de 2012

Volonté de vivre

Le grand bois n’et plus là ; la terre est chavirée, 

Les brindilles percluses couvrent sa chair rongée. 

Les souches cous coupés sous les roue qui piétinent

Les troncs de châtaigniers que la boue a noyés,

Les chênes effondrés, meurtris et poignardés,

Ignorent où ils sont. Le vide a explosé.

Champ de doigts cisaillés, le pays vide a froid.

Les racines écheveaux, fils émiettés, en vain

Veulent pousser leurs germes jusqu’au sol déchiré.

Les ornières de guerre ont scié le tissu

Où étaient les chemins. Tout l’espace est fermé.

Nous ignorons où va le tas déchiqueté

De ces bûches mêlées aux lambeaux du vieil arbre,

Du géant qui buvait la sève du soleil.

De son âme broyée pour un billet de banque

Le pays démuni revêtira le deuil.

DINS LO VARGIER AU MES D’ABRIU

Me sovene pas aver jamai auvit parlar de « meschantas » erbas dins lo vargier dins lo temps. Pas mai de « plantas adventícias ». I aviá « l’erba » e los legumes. Un vargier tengut « pròpe » aviá « pas un piau d’erba » ; quò era « un brave vargier » ente los legumes venian bien. Era « sale » si òm laissava l’erba crubir lo terren. « I a mai d’erba que de legumes » era pas un compliment. Aüei, òm tròba de la gent per sostener que totas las plantas an lur utilitat, que fau pas aver paur de laissar frotjar « l’erba ».

Las femnas semnavan benleu daus dàlias et daus glaiòus defòra, davant l’aiguiera, e daus geraniums dins daus vielhs topins sus quauque mur o quauqua fenestra. Autrament, quo era mai que mai los mossurs que plantavan de las flors dins los vargiers. Avian de las pelusas, de las planchas de flors, daus rengs de rampalm talhats au carrat lo long de las ’léias sabladas… Los soles legumes que se vesian pus sovent dins los vargiers daus riches que dins los daus paisans eran los artichauts e las asperjas.

Non, per nautres paisans, lo vargier era per far venir los legumes, pas nonmas per far brave. Las femnas eran pas en pena per far la sopa : queraque, i trobavan ben quauque pè de porrada, daus onhons, de las mongetas en caletas… Mai quauqua laituja, las tomatas, lo persilh per la salada, la vinheta per la moleta. Ma defunta mair ’massava los peseus dabora e emportava las caletas dins son davantau per las engrunar en gardant las vachas. (Per me, los peseus fresches au mes de junh son çò que lo vargier mena de melhor.) Vese enquera lo plaser de mon pair quand anava querre un pè de lissa dins lo vargier au printemps per desjunar. Ne’n fasiá una fretissa o ben lo minjava emb un tròç de pan fresche engraissat de grilhons. Dins lo barradis davant la maison, que trabalhavam emb los buòus e lo brabant, semnavam las mongetas e las pompiras per nurir los crestians mai per los pòrcs.

Los aubres fruchiers eran per minjar… mai per beure. Figier contra lo mur rasis lo vielh forn, pomiers, nogiers, periers, pruniers, cirieirs deçai delai dins lo barradis, lo coderc o las quitas terras… Òli de cacaus praissat au molin, confitura de prunas, tartras de pomas, clafotis de cireijas, citre un pauc jasbre per mainatjar lo vin, sens obludar « la blancha » per « lo cafè e la gota »… Servian pas sovent de frucha frescha a taula per lo dessierv.  Las cireijas e las prunas se minjavan defòra quand òm las culhissiá, o ben aitot ’ribavan sus la taula confidas dins un bocau d’aiga de vita.

Per me, un vargier de estre un vargier per minjar, mai un vargier que marca bien. Un vargier « pròpe ». Deserbar : lo trabalh lo pus penible que pren lo mai de temps. Tota la semnada passada, que fasiá bon, ai ’rachat l’erba avant de semnar las pompiras e los rafes, e de plantar la salada. Ai fait aisat per ’rachar lo maurelon, lo trifolet e lo saniçon emb lo rasteu, mas tots ’quilhs pitits onhons de serp, venguts sai pas d’ente, m’an plan fait einoiar. Perden tots lurs granons autorn dau bulbe quand òm los tira de terra. Òm cuja pas los far crebar. Faudriá espandre una bascha, mas quo es pas brave. Fau ’rachar los gaugs, las chaucidas e la tranuja emb lurs raiç, e si òm los vòu pas veire ganhar tot lo vargier. Quand fará un pauc pus chaud, vendrá lo pipol, que laisse frotjar dins las ’léias, e la corriada que òm pòt jamai ne’n venir a bot. Las raiç de corriada van tròp bas jos terra. Si òm la laissa, s’envertolha après las mongetas e las chabeças de pompiras e las empaicha de frotjar. La milhòca a la fin de l’estiu apaubris la terra.

Despuei mai de cinquanta ans ai totjorn ’gut un vargier. Fau un vargier per lo plaser, per la santat, pas per mainatjar los sòus. A Châtellerault, pita vila industriala autres còps poblada d’obriers-paisans, mos vesins fasian tots lur vargier. Se cresian plan d’aver los pus braves legumes, los pus daborius… E se mocavan de los que trabalhavan mau e que prenian dau retard. Un còp que aviá gran pres de cordeu per far un rejon, un vesin faguet semblant de creire que lo reng en essa era fait exprès per i far chabir mai de mongetas. Un autre còp que aviá pas enquera dòstat mos piquets de tomatas au mes de decembre, un autre me disset sens rire que, si òm laissava los pendent tot l’ivern, tornavan menar de las tomatas l’estiu d’après. Aguí onta. Aura mos rengs son drechs e fau vesinar de las plantas que van ensemble : lissas-pompiras-favas, peseus-carròtas-porrada-tomatas-onhons… Las corgetas, los cocombres e las citrolhas fròtgen un pauc pus loenh.

Las tròbe plan bravas las plantabendas rondas daus jardiniers poetas, ente boiren tots los legumes e las flors e laissen far la natura. Eissàien pas de garnir los congelators. Mas me, demorarai totjorn un traulhabosa gormand sens imaginacion e sens fantasiá, que es uros quand la besunha a bien vengut.

Me pòde pas retener de me carrar quand ’vise mon vargier per la fenestra. Sente lo plaser de l’estre uman que a dondat la natura per i prener son viure. Los peseus son ramats de brodichas. La terra es bien trabalhada, finament escassonada, presta per los seissant-e-dietz pès de tomatas que plantarai au mes de mai quand los plants siran pus fòrts. Metrai una ponhada d’autrujas e daus compòste  bien descompausat dins chasque cròs. Si jala pas, si vòu far bon… Voldriá estre compausitor per far la musica de chasca plancha de legumes, coma Mossorgski per sos Tableus d’una expausicion. Si era pintre, fariá daus tableus de charas umanas emb daus legumes, de la frucha e de las flors coma Arcimboldo. Ma femna ne’n fai de las figuras amusantas dins las sietas per far minjar quauqua ren de saboros, de fresche e de jauvent aus goiats amonlats que coneissen nonmas las pastas e lo ketchup.

Mas dolors dins l’eschina e las nivols rojas sus lo solelh coijant que ’pelem « una charanta » e que son signe d’aiga, me disen que vai plòure. Ai sarrat los gatges : lo motocultor, la broita, la trencha, lo puat, la forcha de quatre bencs, lo rasteu e la pala. Lo pilòt d’erba vai purir dins un coenh. Tota la jornada, ai agut lo nas dins la terra. Quand levava la testa, vesiá los aubres en flors: pruniers, cirieirs, pomiers, codonhier. Las ’belhas avacavan a ’massar tot lo nectar e lo pollène que podian sus los aubres fruchiers e sus las flors de gaugs d’ente tornavan totas rossas. Garnissian las nauças daus bornats. Ai gaire pensat aus drechs de doana de Trump, a las bombas que tomben sus la paubra gent a Gaza e en Ucraïna, au climat que s’eschaura,  la natura chaulhada,  la mar que monta, las epidèmias e las catastròfas. Un vargier pòt nos far obludar un moment los malurs dau monde. S’ilhs podian nos obludar…

A Javerlhac, lo 15 d’abriu de 2025

Jan-Peire Reidi

«Agachatz los aucèls del cèl : non semenon ni non sègan ni non acampan dins de granièrs, e vòstre Paire celèst los noirís.» Novèl Testament, Evangèli segon Sant Matieu (6 :255), traduccion de Joan Roqueta-Larzac.

« Semnen pas e mestiven pas, e garnissen pas de graniers… » « Nòstre Pair celeste los nuris »… mas nautres los empoisonem !

Ente es lo cocut ? Ujan, l’ai auvit nonmas un còp, lo 30 dau mes de març. Era loenh, tot sol, e l’ai pas tornat auvir despuei. Aviá pas de monuda dins ma pòcha ; tant pieg, aurai pas de sòus ’questa annada – la carta de credit, quo es tròp modèrne, quò i fai pas… Lo paubre cocut es benleu tornat partir ; sa fumela voliá benleu pas demorar dins un país sens nis de pitits auseus per i poner sos uòus. Vesem gaire de roias, de vistrats e autres auselons.

Ente son los plais ? Ente son las tridas que montavan « au nis per la Sent Aubin », lo prumier de març ? Ente son tots los merles que estiflavan dins los boissons ? Son benleu dins las vilas, ente prenen la plaça daus passeraus. Son pas en pena d’i trobar lur viure. Los insectes per nurir lurs pitits i son pas tant empoisonats per los neonicotinoids, lo glifosate, e tots los autres produchs de l’agricultura industriala.

Lo trobem plan a dire quand drubem la fenestra de la chambra ’queu brave sabat de chants d’auseus portat per la rosada daus matins de printemps. Fasian tots a lo que chantariá lo pus fòrt e que fariá las pus bravas modulacions. Quò piunava, quò jacinava, quò girrinava, quò s’escraunava (1)… Nòstre vesin lo pinçon lançava coma una question son « Madura cireisa » totjorn a la mesma plaça dins lo bòsc darreir la maison. Contunhava mai d’un còp, e quand ne’n aviá son aise de se ’rachar lo gorjareu, anava uchar un pauc pus loenh. « Nòstre » merle, benleu encoratjat per la preséncia d’una musiciana que aima Olivier Messiaen, fasiá de las improvizacions pus melodiosas e pus variadas que las daus autres merles.

Ente son los perdrijaus e las lauvetas dins la terras ? Los perdrijaus an begut lo glifosate dins las gotas de rosada. Las lauvetas parier. Podetz ben vos permenar dins las estolhas, ne’n faretz pas levar una. La lauveta : auseu dau ceu… De la veire « mover / De joi sas alas contra’l rai,/ Que s’oblid’ e se laissa chazer », Bernat de Ventadorn s’estona que « lo còr » li fond pas de « dezirer » (2). Set segles après nòstre trobador, lo poeta anglés Shelley, saluda la lauveta, « esperit joios », sens malícia e sens migrança, que monta naut, naut, dins un espaci celeste clar, pur, armonios, divin coma son chant (3).

Tots los auseus son pas mòrts. Auviá sovent lo lauriòu en fasent mon boesc au mes de feurier. Eimatin, ai vut un rebeinit. Una senzilha a ’massat un mijon de pan sus lo mur, a bona distància dau chat. Una demiá-dotzena d’estorneus an volgut minjar los granons de la liedre. Ai laissat frotjar la liedre per las ’belhas que i venen ’massar lur darniera recòlta au mes d’octòbre. Quand  pòrten los uelhs sus una fòrma umana darreir la fenestra, los estorneus aimen mai anar becar los vermes dins lo prat. Tornaran per las cireijasons au mes de junh e per partatjar las fijas emb los burgauds au mes de setembre. Si vòle sauvar ma frucha, ai nonmas de pausar lo fusilh sus lo mur, sens quitament far petar. Comprenen… avant de comprener que i a pas de dangier ! Los estorneus, auseus que parlen… An quitament de las varietats dialectalas dins lur lingatge. S’assemblen en de las voladas de mila d’alas que fan de bravas danças acrobaticas dins lo ceu.

Vesem enquera quauquas graulas. Mas vos promete que passem pas fauta de palomas. Las palomas an pas mestier d’nsectes per nurir lurs pitits ; los beus fan dins lur gòrja un lach que los jòunes beven dins lur quite bec. Se geinen pas per venir becar la liedre, mai, quand lo virasolelh es semnat, per gratissar los semnadis, se gorjar de granas e besilhar los tres-quarts dau revengut. Quò fai que los agricultors planten de las babòias dins las terras, pendilhen a de las ficelas daus CDs que viren dins lo vent e eblausissen la sauvatgina. O ben an daus canons espauridors que fan partir los auseus e los pòrcs singlars, mai e eissaurelhen los vesins traïts a chasca petada.

Ujan, fau pas comptar veire beucòp d’irondelas. Tròben pus gaire de vielhs bastiments per bastir lurs nis de gaulha. Un còp de mai ai sentit la jòia de viure en ’visant passar de las grandas forchadas de gruas, mas pas una jòia coma la de Bernat de Ventadorn o de Shelley quand vesen la lauveta montar naut, naut… Quo es pas per aprochar un ideau que las gruas estorben dins lo corrent ascendent per-dessus la maison, mas per tornar partir vers daus país ente la natura es gaire mielhs tractada qu’aquí.

Ai cujat far una cronica sens parlar de quauques gros auseus maujauvents que an pas d’alas blanchas sus l’eschina, mas que an de las arpias a las pautas, segur : Piaus-Rosseus, que fai au gòlfe e maumena lo monde, Chin-Chin Covid, son enemic, que permena sos bateus de guerra e garnis nòstras retrumarias, Topin-la-Poison que fai la guerra e vend son pretròli, Bibin-la-Bomba, Turcon-la-Preison, e totplen d’autres sauvatges que vòlen boissar la lei, l’art e la sciéncia, que migren gaire de la libertat de consciéncia, de la libertat de paraula, mai daus autres drechs de la persona umana. Diram ren de l’Autra, Mïon-l’Esmalida, que Diu mercés a pas enquera pogut far tant de mau que los autres, mas es dau mesma semen. ’quilhs auseus legissen gran Shelley e los trobadors e s’aumiraudien gran de la beutat de la vita. Quoras los auselons aviblats per lur colera e las messonjas van-t-ilhs ’chabar de far eisir e de nurir ’quelas béstias de malur que boleguen, chaulhen e chafrelhen la vita de la gent e de la natura, e que espanden la violéncia, l’escurantisme, l’injustícia, la dolor e la mòrt ?

A Javerlhac, lo 2 dau mes d’abriu, 2025

Jan-Peire Reidi

1. Coma las roias, los jais e las ’jaças, los passeraus, las graulas…
2. Bernat de Ventdorn (1125-1200) « Quan vei la lauzeta mover (…) / Meravilhas ai car desse/ Lo cor de dezirer no’m fon »
3. Percy Bysshe Shelley “To a Skylark” (1820)   “Hail to thee, blithe Spirit! / Bird thou nevever wert / That from Heaven or near it / Pourest thy full heart / (…) / Higher and higher still /.../ The blue deep thou wingest,/ And singing still dost soar, /  And soaring ever singest”

Sabe pas si Shelley aviá legit Bernat de Ventadorn, mas trobem mai d’un element comun dins l’inspiracion, los sentiments, los imatges e lo simbolisme.

PATZ E LIBERTAT

Dins son discors d’acceptacion dau Prèmi alemand de la patz diumenc passat (1), Salman Rushdie parlet de la patz, de la libertat e daus contes coneguts en Índia, son país de naissença, jos lo nom de Panchatantra.

Un rei lion plan bonevolent e un buòu pasible vengueren amics a pus poder se parcir. Lo lion, que passava tot son temps a blagassar coma lo buòu, ne’n obludava de chaçar e laissava los animaus crebar de fam. Dos chacaus sorniauds e ambicios fagueren creire au lion que lo buòu enginjava quauque meschant torn contra se, e au buòu que lo lion lo voliá tuar. Se bateren. Lo lion tuet lo buòu. Las béstian fugueren contentas d’aver de que minjar. 

Dins los contes de la Panchatantra, los bons ganhen pas totjorn contra los coquins. Vivem parierament dins un monde « sens morala e sens vergonha, un monde de traitesa e de rusa ». Aüei, çò-ditz Rushdie, « la patz es coma una fantasiá que nos ven d’una dròga fumada dins una pipa ». Volem la patz, mas es plan malaisat de la trobar, en-defòra de nautres mai en dedins. 

Rushdie a dins l’idéia d’escrir un conte titolat « L’Òme que reçaubet lo prèmi de la patz ».

Dins un vilatge ente an costuma de donar daus prèmis per la pus gròssa coia, la pus genta dròlla, l’estimacion dau pes d’un pòrc, e ch. a. un còp per an, quauque còuportaire promes d’acordar daus prèmis plan braves aus laureats. E lo veiquí de distribuir daus prèmis dins de las botelhas marcadas Veritat, Beutat, Libertat, Bontat, Patz. Los premiats plan deçaubuts aurian mai aimat tucar daus sòus ! Quand lo còuportaire donaire de prèmis tòrna l’annada d’après, es plan mau reçaubut. Lo que a begut la botelha de la Veritat, ditz aus uns e aus autres tot çò que pensa de ilhs, e se fai plan mau veire. Los vilatjauds pòden pus sufrir la Beutat venguda aguissabla de gloriosetat. Son plan chucats per la Libertat que se creu tot permes. Viren l’eschina a la Bontat que vòu estre una senta. E voldrian plan li boissar son sorire, a la Patz que demòra ’quí, sietada jos un aubre, quand la gent s'afanen per surtir de totas lurs dificultats.

La destinada de Salman Rushdie fuguet de beure la botelha de la Libertat. Rencura pas d’aver tastat ’quel « elixir ». Quò li a permes de far lo trabalh que a totjorn volgut far, çò-ditz ; son vint-e-dosesme roman vai pareitre dins gaire de temps. « Lo vin de la libertat » es una bevencha plan dangeirosa per los escrivans. L’exercici de la libertat los opausa a las fòrças de la « non-libertat » (unfreedom).

Rushdie ne’n ditz pas mai sus lo dangier que a pesat sus sa vita a tot moment despuei la fatwa de Khomeini en 1989, mai de l’atemptat au coteu de Nuòva Iòrc en 2022 ente perdet un uelh, l’usatge d’una man, e se’n fautet de ren que fuguès tuat.

Rushdie a l’aer de dire que la patz ven après la catastròfa finala, e gaire autrament. Discors pessimiste plan estrange venent de quauqu’un que accepta un Prèmi de la patz. De mon costat, sabe, coma George Orwell que « lo pieg ’rieba totjorn »  (“the worst always happens”), mas l’einnocent que sei vòu creire que la diplomacia pòt trobar los equilibris geopolitics que nos podrian tornar la patz durablament. L’acòrd dau Divendres sent en 1998 entre los Protestants e los Catolics en Irlanda dau Nòrd es un exemple de patz tornada avant la fin d’un conflicte sens  la victòria d’un biais o de l’autre.

(1) Article paregut dins The Guardian, The good guys don't always win': Salman Rushdie on peace, Barbie and what freedom cost him, Wed 8 Nov 2023

A Marennes lo 12 de novembre de 2023

Quand partit a l’armada en 57, aviá « una sensibilitat politica » ; era membre de l’UGS (Union de la Gauche Socialiste), una formacion compausada en partida de dissidents de la SFIO, dau PCF e de militants de Témoignage chrétien que venguet pus tard lo PSU. Gaire de monde eran opausats a la guerra, presentada en França coma « una operacion de manten de l’òrdre ». Claudi Assemat analisa emb beucòp de luciditat coma, un còp ’ribat « sus lo teatre de las operacions », un jòune òme que aviá gaire enviá de far la guerra es oblijat de tirar dins la direccion d’ente venen las balas, emb l’idéia de pas estre tuat o de far fugir los que li tiren. E vei lo ’quí vengut « un militar ». Au contrari d’autras companhias, comandadas per daus sauvatges, son capitani eissàia de menar « una guèrra pròpra », chausa impossibla.

Pas aisat de dire ’quilhs cinc « fachs » que a chausits per contar los sovenirs que l’an tant  « tafurat », que ne’n a fait daus meschants raibes (« sòmis ») de las annadas de temps. Li fau una granda fòrça de volontat per dondar son emocion avant de nos contar chascun de ’quilhs cinc eveniments. Tres de ilhs son daus crimis de guerra que a vuts de sos uelhs. : colleccion de colars d’aurelhas, preisonier esgorjat, e lo darnier, lo pieg de tots : exercicis de tir dau canon sus un tropeu d’ovelhas, sus lo bargier e lo pitit dròlle que l’acompanhava. Quand era pitit, Claudi Assemat, aitot se, gardava las ovelhas de sos grands-parents dins la Montanha negra...

Que pensar de la letra d’excusas dau FNL (òc !) per son error, après una embuscada de la companhiá de Claudi Assemat ? Los avian pres per una autra companhiá, daus sauvatges que violavan e massacravan la gent. Barbariá daus uns, dignitat daus autres.

Aprenem aitot que l’armada francesa practicava los bombardaments au napalm. Claudi Assemat poguet sauvar au darnier moment los 34 òmes de sa seccion quand comprenguet que s’aprestavan de los bombardar « per error ».

Visquet longtemps emb sos traumatismes après la guerra. Li fuguet impossible de tesmonhar. Pas un de sos articles fuguet publicat dins los jornaus. Quo era mau vut de « criticar la França », e quitament dangeiros a l’epòca daus atemptats de l’OAS.

Quand lo rideu se barra, la sala amudida per l’emocion espera un long moment avant d’aplaudir. Mercés, Claudi Assemat. Mercés, Patric La Vau, d’aver meritat ’queu tesmonhatge.

A Javerlhac, lo 5 de novembre de 2023

Veiquí ma revirada d’una « breçairòla cosaca » escricha en 1838 per lo poeta russe Mihaíl Lermontov (1814-1841). Lermontov participet a la guerra menada per l’armada russa contra los pòbles de Caucase.

Per l’anecdòta, vos rapelas benleu que a la fin dau debat de Chirac e Jospin en 2002, Chirac citet : « Lo Chechen ferotge afila son coteu ». Trobaras benleu coma me que ’quela breçairòla « de guerra » a un son esritjos ’questes jorns…

BREÇAIRÒLA COSACA

 Mihaíl Lermontov (1838)

Duerm, mon gente pitit dròlle,

Som-som, som-som.

Pasiblament lo creissent clar,

T’espia en ton breç.

Ieu te vau contar daus contes,

Chantar ’na chançon ;

Duerm doçament, barra tos uelhs,

Som-som, som-som.

Sus las peiras cor lo Terec,

L’aiga bat lo ròc :

Delai lo Chechen ferotge

Afila un coteu ;

Mas ton pair es un vielh sodard,

Un valhent guerrier :

Duerm, mon pitit, sias tranquille,

Som-som, som-som.

Aprendras, quand to temps vendrá,

Lo mestier de guerra ;

E ardit, lo pè a l’estriu,

Prendras ton fusilh.

Sela de seda brodarai

Dau chavau guerrier.

Duerm, duerm, mon enfanton, mon filh,

Som-som, som-som.

Auras mina de chivalier,

Anma de Cosac.

Surtirai te ’visar partir –

Levaras la man…

Tota la nuech amarament,

Sola purarai !..

Duerm, mon angel, suau, doçament,

Som-som, som-som.

Desconsolada esperarai,

Migrarai de tu ;

Sirai la nuech a m’esmajar

Lo jorn a prejar,

E pensarai que t’einoias

Tan loenh dau país…

Duerm ; un jorn vendran los einuegs,

Som-som, som-som.

Te donarai, per lo chamin,

Un imatge sent :

Lo gardaras, en prejar Diu,

Plaçat sus ton cor ;

Avant lo dangier dau combat,

Òc, pensa a ta mair.

Duerm, mon gente pitit dròlle,

Som-som, som-som.

A Marennes, lo 14 d’octòbre de 2023

L’AMOR BIÒ, ÒC !... MAS ENTE ?

Dins lo jornau de ier (Sud-Ouest edicion Dordonha, 22-09-23, p. 12), un article parla d’un òme de cinquanta-cinc ans, representant de comerci, e d’une femna de cinquanta ans, infirmiera, que fugueren susprés pendent que eran plan ocupats a se far amic sus una plaça de picanica (quo es lo mot !) au bòrd d’una rota en Perigòrd. Quo era lur prumier rendetz-vos. Se, demorava en Gironda, ela, en Corresa ; avian chausit un endrech a mieg chamin. Una femna portet los uelhs sus ilhs pendent que se permenava coma sa pita dròlla de 8 ans. La dròlla fuguet « plan chucada », çò-ditz la mair. 

La femna bien intencionada creguet bien far de far venir los gendarmas. Disset pas que voliá pas veire ’queu brave pitit coenh pròpe e trenquille venir un bicadròme de comerci sexuau o ben un merchat de drògas. Queraque, voliá defendre la morala publica.

« Las fòrças de l’òrdre », que avian ren de pus important a far, se fagueren pas prejar per anar còp sec constatar lo delicte. Qui sap ? Volian benleu pas ’ribar  après l’espectacle. Chercheren pas a perdre dau temps exprès e fagueren pas sislar lur sirena avant d’apruchar per lur laissar lo temps de se malinar, coma auriam fait a lur plaça. Pareis que los dos galants los auviren quitament pas venir ; contunheren lurs pitits afars sens ren veire. Eran pertant pas de la generacion de las annadas seissanta, quante trobavatz  quauques còps daus hippies au chamin sus los quites sendareus de randonada : « Esperatz un pitit moment, avem pas enquera ’chabat ! ». 

A la gendarmariá de Sench Astier un oficier de polícia judiciara que colhonava gaire condamnet l’òme e la femna per « exibicion sexuala ». Los dos amoros sabian pas que las mairs e lurs pitits venian sovent se permenar dins ’quel endrech retirat que avian chausit per lurs calinarias.

Quand era un goiat de son atge, auriá pas estat tan chucat coma la dròlla. Crese ben que quò m’auriá quitament interessat ! Los goiats daus vilatges, que jugavan au medecin coma las dròllas, coneissian quauques juecs pas tot a fet de lur atge. Avian sovent vut pieg que quò quand fasian au cachareu. A-quò fait de me un pervers porcassier incapable de respectar las femnas e d’aimar d’amor ?  Diu mercés, podiam pas enquera ’visar daus filmes pornòs sus daus telefonets !

« Laissa-los tranquilles. Deurian pas estre ’quí » : Es-quò pas çò que diriam a un mainatge a la plaça de la mair, vos e me ? Pas de onta, pas de drama, pas d’escandale. Si la mair ne’n aviá pas fait de cas, la pita fugués pas estada « chucada ». Curiosa, perdiu, mas segur pas « traumatizada ». 

Quò me fai pensar au còp que, a París, me, ma femna e nòstre goiat de sieis ans surtirem dau metro Halles per anar au Centre Pompidor e nos troberem dins la charriera Saint-Denis. Lo dròlle se damandava plan çò que totas ’quelas femnas esperavan sus lo trepador, mai volguet entrar dins un  « pitit teatre » ! Me rapele pus çò que li responderem, mas nos poguerem pas retener de rire e las femnas que z’auviren de s’espofidar.

Darnierament, daus extremistas catolics e musulmans en Belgica manisfesten ensemble contra los cors d’educacion sexuala dins las escòlas. En França, beucòp de collègis privats refusen aüei d’organizar la vaccinacion daus dròlles e de las dròllas contre lo papilhomavirus. Lo vaccin garantis los jòunes dau cancer de las partidas sexualas quand son pus vielhs. Per pas se veire oblijats de lur explicar per que se fau far vaccinar, los provisors disen que quo es pas lur trabalh. Sabe pas si lo bon Diu punis lo pechat de charn, mas vòle creire que nos damanda pas d’estre béstias e crudeus dins nòstras vitas d’òmes o de femnas e de ciutadans.

Es loenh l’epòca que l’infirmiera de nòstre liceu donava daus preservatius tant qu’a bon compte aus dròlles de seconda sens lur pausar de questions. Quò venguet un juec per los goiats tots los diluns matins ; fasian benleu a lo que ne’n ’massariá lo mai. Lo provisor, un òme plan dubert e serios dins son mestier d’educator, cujava pas far comprener a ’quela brava femna d’infirmiera que fasiá coma me, era pas tròp fina, que son ròtle pedagogic era de garantir la santat daus jòunes preissats d’aprener la vita, sens aver l’aer de lur dire : « Bicatz, bicatz, dròlles ! Veiquí de que. » Los goiats me disseren que quauques uns vendian las capòtas aus pus vielhs, o ben las uflavan per far los balons de lurs festas d’anniversari.

La femna de l’article de Sud-Ouest aguissiá pro l’amor e aguet pro de chaitivetat per apelar los gendarmas. Çò-disent per « protegir » sa dròlla. Mas li laisset creire que l’amor era quauqua ren de sale, òrre : quauqua ren de mau. Per la pita, çò que l’òme e la femna avian fait deviá estre greu per que sa mair fase entau venir los gendarmas, coma per arrestar los raubaires o ben empaichar los òmes de borrar lur femna. Soatam que aura obludat ’quela leiçon de morala desnaturada quante sirá pro granda per aimar e estre aimada.

Sus la mesma pagina dau jornau de ier, legissem que una persona fuguet tuada e una autra endechada dins una collision frontala sus l’autorota A89. Malurosament, los gendarmas avian pas fait pro viste per ’restar la femna de 62 ans que aviá pres l’autorota a contra-sense. « La chair est triste, hélas ! », mai que mai quand es mòrta.

A Marennes, lo 23 de setembre de 2023

MON PITIT LEXIC OCCITAN

Chat : Lo chat lecha lo chin, lo chin lecha lo chat.

Chin : Lo chin lecha lo chat, lo chat lecha lo chin.

Lo fau pas estachar emb de las saucissas.

Teici, raca de chin !

Chas nos : Chas nos van chiar dins los coenhs ; la Terra es pas ronda.

Chaud : Lo pus chaud es a l’aiguiera.

Cho ! Quo es l’arma daus mòrts que tòrna… Auv Pairin !

Diable : Quand lo diable i siriá !

Entau : E pas autrament.

Far : Fai coma me, es pas tròp fin.

Fin : Coma l’ambre. Lo nas de Picatau era fin coma l’ambre.

Mai : Mai riche que tu mai que me.

Marchar : Coma los chins de marchar pès nuds.

Minjar : Minja çò que te fai plaser !

Pan : Un bocin, un tròç, un talòs, un talhon, un eschalon… quò fai pas un chanteu.

Paubre : los paubres maluros, los paubres vielhs, los paubres mòrts, lo paubre bolgre, lo paubre chen… Paubre einnocent ! Ailas, mos paubres dròlles !

Plen : Defòra z’es pas. (cf. chin)

Plòure : Plòu-quò, pitit ? Plan, pair, plòu. 

Lo solelh ràia mai quò plòu, lo bon Diu ten son filhòu. 

Pòrc : Emb lo respect que vos deve.

Prat : Dins ’queu pitit fons de prat, tot lo long d’un boisson, mon doç bargier a una flaüta…

Sòus : Mielhs vau los minjar que los perdre.

Son bien adrechs per aver los sòus de la gent !

Trabalh : Durará mai que nautres.

Vin : Vau ben un viatge.

A Javerlhac, lo 17 de setembre de 2023

LOS VIELHS, LOS JÒUNES

Los jòunes viven dins las grandas vilas, los vielhs a Javerlhac.

Daus jòunes, benleu elevats dins una familha patriarcala africana, laissen lur plaça aus vielhs dins lo metrò. Los autres demòren sietats, parlen tot sols a lur chause dins l’aurelha, escriven sus lur telefonet.

Los vielhs son pas espés au mitan de tots los jòunes dins las charrieras de la metropòli. Se senten vielhs.

Los vielhs son ’bilhats coma a la fin dau segle passat.

Las jòunas dròllas son ’bilhadas de chamisetas que lur crueben pas l’embonilh e de culòtas blanchas que laissen veire lurs jarras nudas. La brava peu lena de lurs jarras pòrta daus dessenhs plan òrres per ’bismar lo còrs plan gente que lo bon Diu lur a donat. Los dròlles, ’bilhats de culòtas que lur ’rieben aus janoelhs, an daus dessenhs sus los braç e sus lurs chambas borrudas.

Los vielhs se sieten a taula per minjar. Los jòunes esperen lur torn a la bolenjariá per ’chaptar daus entrepans e de la piqueta sucrada venduda dins de las bóitias de conserva. 

Los jòunes cònhen beucòp de besunha chara mai gaire jauventa dins lur jòune còrs. Los jòunes maluros saben se far dau mau.

Los jòunes parlen beucòp, longtemps, redde, pas pro fòrt. Parlen pas parier coma los vielhs. Los vielhs comprenen pas, auven pas.

Los vielhs parlen entre ilhs de lurs prostatas, lurs medecins, lurs dolors au janoelh, a l’ancha, l’espatla, l’eschina. Passen un mes en cura tots los ans per tornar jòunes.

Los jòunes van a daus concerts e de las bóitias que menen beucòp de bruch.

Los vielhs que pòden fan de las randonadas per pas venir vielhs. Van escoltar de la musica mai delicada que la daus jòunes, de la conferenças. Van a l’auberja. Beucòp beven l’aperitiu ensemble, fan a las bolas, au loto, a las cartas. De las tropas de vielhs se permenen en autobús.

Los vielhs cherchen a se far dau ben.

Los jòunes trabalhen per pàiar los vielhs que cherchen a se far dau ben.

Los vielhs son tròp riches, tròp paubres.

Los vielhs riches son aguissables quand son esmalits, esmalits d’estre vielhs, esmalits d’estre esmalits. Garden lurs sòus, lur ben, lo poder, tròp de temps. Saben pas que van morir.

Los jòunes son bolegaires, preissats, impacients. Migren. Vòlen far. Fan sens saber. Aprenen, fan autrament.

Los vielhs son plan uros quand aimen, aiden, mai que an jamai agut le temps d’aidar, d’aimar,

los vielhs, los jòunes, los pitits, los paubres maluros ;

uros d’aimar l’amor.

Los jòunes biquen. Chamgen sovent de bicaire o de bicairitz, daus còps tròp tòst, daus còps tròp tard.

Los vielhs que son vielhs tròben que tot lur pesa. Suefren. Lur taina de morir – o benleu pas.

Los jòunes an totjorn rason, mai que mai quand venen un pauc pus vielhs e que los vielhs son pus au chamin. Quo es mielhs entau.

( Lo texte se pòt contunhar o completar sens fin.)

A Javerlhac, lo 10 de setembre de 2023