Lo Chamin de la font, blog occitan de Jean-Pierre Reydy (Jan-Peire Reidi)

LA GAULHA E LO GAUDRON ⁽¹⁾

Coneisse gaire de goiassons que vesen un gansolhier sens aver enviá d’entrar dedins e de sangolhar tant qu’a bon compte. A, la jauvissença de sentir una resisténcia quand òm vòu marchar dins un riu o ben quand òm sent sos pès s’enfonçar dins la fanha d’un lac jusc’a temps que l’aiga montés rasis lo bòrd de las bòtas de cauchó. Me rapele que, si l’aiga passava per dessus, disiam que aviam « bolat ». Quo era un juec, coma per desfiar lo dangier e, per ’chabar quo era totjorn : « M… ! Ai bolat » ! Quante quò pleviá a plens chamins per anar a l’escòla, auriatz vut una demiá-dotzena de goiats marchar en ribambela dins lo fossat sus la rota de Nontroneu. Las goiatas demoravan sus la rota. Los pus grands daus goiats anavan davant. Los pitits se sentian oblijats de los segre flau-flau-flau dins lo riu d’aiga rosselarda que davalava la còsta. « Bolavam » a tots los còps. Avant de ’ribar a l’escòla, quitavam las bòtas, boidavam l’aiga e eissurissiam las chauças. Fau pas damandar si eram benaises, de demorar trempes tota la jornada, mai si passavam l’ivern sens ’trapar dau mau…

Quante eran pitits, mos dos dròlles volian a tota fòrça « far a l’ipopotame » dins los gansolhiers quante los menava permenar dins los bòscs. (Aüei, aurian de que far dins los arrodaus daus tractors que s’entalhen e que desfoncen los chamins !) Lur defunta mair, que ieu trobava – Diu me perdòne – un pauc idé

iarda, disiá que faliá pas contrariar los mainatges, que faliá los laissar far çò que volian. ’Bilhats de vielha besunha, avian lo drech de gansolhar e quitament s’esvenlar dins la gaulha tant que volian. E tant pieg si lur pair aviá onta quand los vesins los ’visavan tornar plan contents, mas alacats e cuberts de fanha de la testa aus pès. Los abilhaments anavan tot drech dins la machina de lavar e los goiats jos la docha.

Urosament, quò duret gaire de temps quela enviá de se coijar dins l’aiga daus chamins. En bicicleta, fasian ben coma lur pair avant ilhs, que rotlava exprès au beu mitan, pas a costat, daus gansolhiers, mas tots los goiats fan parier, non ? Fasian pus, coma nautres autres còps, a lo que demorariá lo mai de temps plantat jos los regons de la granja quante quò pleviá… per l’amor que, en vila, l’aiga davalava dins los tudeus. Tustavan pus a còps de pè dins una bóitia de conserva en mòda de balon dins la cort gaulhosa dau Cors Complementari de Nontron, vengut Collègi d’Ensenhament Generau.

Educacion en libertat per los dròlles… Eram de la generacion de seissanta-e-uech, après la « revolucion hippie ». Deve dire quò me plasiá gaire de veire mos filhs s’amusar a ’quilhs juecs de pitits sauvatges. Era vengut un pauc borgès, perdiu ; me carrava de ma plaça de jòune professor. Non, quò era pas trobava pas la terra tròp bassa, fasiá venir nòstres legumes dins mon grand vargier, mas ne’n aviá traulhat mai que mon aise, de gaulha e de bosa de vacha, dins las charrieras e los estables de Vilajalet, tot lo temps de mas dietz prumieras annadas de vita. Era content de saber que mos dròlles gardavan pas aus pès lurs bòtas e lurs chauças trempas dau matin au ser, se jalavan pas l’ivern, e eran a l’acelat per anar a l’escòla… Quò los empaichava pas de ’trapar rumes, otitis e maus de còu.

Mon pitit-filh de sieis ans, que demòra dins la banlega de Lion, se fará pas de mau si ’massa un paufinhon, coma disiam, en s’amusant emb sos camaradas dins la cort de l’escòla. Lo sòu es dubert d’un tapis de caochó color de cròta d’aucha emb quauquas linhas negras per los juecs de las pitas dròllas. Los elevas que tomben terra an pas los janoelhs coronats, los mestres pas de repròches e l’assegurança pas de despensa. Lo tapis verdinhaud es gaire mens òrre que « l’enraubat » negre dins las corts daus collègis e daus liceus. L’asfalte, que ne’n espanden pertout, eschaura enquera mai las vilas pendent la caumassa, empaicha l’aiga de s’infiltrar quante quò plòu, e empoisona l’aer de nòstres dròlles. Ren de pus desplasent per una persona coma me, que es malurosa quand es privada d’erba e d’aubres. Crese ben que si era un daus goiats de l’escòla dins un environament parier, los mestres farian pas aisat per me far estar, aitot me.

Passat-ier, legí dins un jornau anglés⁽²⁾ que 43 gardarias o escòlas mairalas de Finlàndia avian reçaubut 1 million d’euros per tornar « ensauvatjar » las corts de juec daus pitits. Vòlen « expausar los mainatges a la biodiversitat microscopica – bacterias e champanhòus – que viven dins la natura. » Dins una escòla mairala, an menat dins la cort un grand tapis levat dins una forest. Es una peça carrada de dietz metres de costat e bassa de 20-40 centimetres. Los goiassons i van culhir los granons e la frucha, e far daus pastis de gaulha sens aver paur de se chaulhar. L’idéia, confirmada per daus estudis serios, es que los pitits que van dins las « escòlas mairalas verdas » an de las defensas imunitàrias pus fòrtas. Lur microbiòta intestinau es en contacte per la peu e per l’ingestion emb la « biodiversitat externa ». Los que s’amuesen dins daus bacs de sable « enrichesit de terra de vargier » an mai de « cellulas T » per los protegir de quauquas maladias.

En França, se veu gaire d’escòlas mairalas ente an un vargier per aprener aus pitits que las pompiras venen pas sus los aubres. A Javerlhac, lo cosiniera de la cantina a agut l’idéia de far un vargier emb los dròlles e los ensenhaires. Semnen daus legumes que vesen frotjar, que son venguts avant las grandas vacanças, e que mingen a la cantina. ’Quela empluiada de la comuna es nòstra vesina, una femna bien de servici. Per lo vargier de l’escòla, e per totplen d’autras chausas, la V. a plan meritat sa medalha de la Municipalitat !

A Javerlhac, lo 1^er de novembre de 2025, jorn de Totsents

Sus la fotò : una granda-mair que sap far plaser a son pitit-filh !

1. Ai escrich « gaudron » per far plaser aus autors daus diccionaris, mas ai totjorn auvit dire « godron ». Si vos aviá auvit diftongar « godron », quante era pas enquera vengut sabent, auriá pensat que sabiatz pas parlar patois. Si aviatz dich « quitran », auriá pas compres.
2. The Guardian, Wed 29 Oct 2025

.

LA PIETÀ

Pietà, signori, pietà. Rigoletto (Acte II), G. Verdi

Ai legit un roman⁽¹⁾ que conta la vita d’un escultor italian e l’istòria de son òbra subrebela : una pietà, una « davalada de crotz ». Maria ten son filh mòrt sus sos janoelhs avant lo sebeliment. L’estatua fai sus los que la vesen a Florença, puei a Roma, un efiech talament fòrt que ne’n son tots desvirats sens comprener perqué, au punt que lo Vatican sarra l’estatua dins quauque monasteri escartat ente degun pus pòt la veire. Pas d’explicacion scientifica o teologica de ’quela fascinacion. Gaire de gent an remarcat que la Maria de l’estatua aviá una chara doça, apasimada, e Criste la figura d’una femna martirisada.

L’escultor a donat a Criste la chara de Viola, sa sòr espirituala. Viola, una femna que raiba de prener sa volada e sauta d’una teulada. Pus tard se fai portar a las prumieras eleccions legislativas en Itàlia après la guerra. Es tuada jos l'esbolhadis de la villa familhala pendent la campanha electorala, sens poder contunhar sa lucha perduda d’avança per sa libertat de femna. Lo país es nonmas deliurat dau fascisme, la societat italiana es enquera contròllada per l’Egleisa e, de mai en mai per de las fòrças economicas novelas. Femna que accepta pus d’estre una femna de sacrifici e de far pietat, coma dins los operas de Verdi e de Puccini. Femna d’en pès, mas que ’chaba per estre una autra victima tot parier. Darnier comentari de l’autor a la fin dau roman a perpaus de l’estatua : « Si Criste es dolor, Criste es una femna. »

Deve dire que, sus lo moment, fuguí un pauc deçaubut de ’quela fin dau roman. Mai de cinc cent paginas sens nos dire lo secret de ’quela estatua d’una fòrça misteriosa e dangierosa, e veiquí : lo Criste de la pietà a una chara de femna androgina. Trobí l’idéia leugiera, simplista, plaçada quí per aflatar la mòda feminista actuala. Dins lo recit crestian, Criste es mòrt per lo sauvament de tots los estres umans. La sufrença que endura es la de tota l’umanitat. Ren laissa creire qu’una partida de l’umanitat ne’n patis mai que l’autra, de ’quela sufrença. Las femnas an las sufrenças de lurs mes e de las jasinas, mas avem las mesmas dolors sus nòstres vielhs jorns. Los òmes usats per daus trabalhs penibles an lur granda part d’infirmitats. Lo sexe fai pas la diferença dins l’angoissa mai o mens fòrta avant la mòrt e l’agonia, mai o mens lonja. E las femnas viven mai de temps que los òmes…

Pietà, pietat, Viola : paraulas charjadas de la violéncia daus estres umans contra los estres umans, pertot e de tots temps. Òc, la condicion umana es la mesma per los òmes e las femnas, mas per las femnas, quò es pas nonmas la Destinada que pòrta lo mau ; una bona partida lur ven daus masles. Laissatz me creire que quò es pas lo bon Diu que damanda aus masles d’Afganistan de barrar las femnas dins las maisons, de lur defendre de surtir, d’estudiar, de trabalhar, d’estre sonhadas quand son malaudas e aidadas quand acoigen, de se ’bilhar a lur faiçon e d’aimar la persona que vòlen. Vòle pas creire que Allah damanda aus masles d’Iran de metre en prison, de borrar, de torturar, e quitament de tuar las dròllas que chausissen de viure en defòra de lurs leis de sauvatges arrierats. Non, quò es pas lo bon Diu que a damandat a Pelicot de drogar sa femna e de la far bicar per daus masles que an gaire mai de testa que d’onor.  Quò es pas l’Autisme que dòna aus pus chaitius daus òmes, maridats o pas, lo drech de tuar una femna que los vòu pus. Las femnas barradas, forçadas, tuadas, e totas las que defenden lur dignitat d’estre uman valen ben una estatua. Los mainatges mautractats ne’n meritarian ben una autra.

A Marennes, lo 27 d’octòbre de 2025

1. Jean-Baptiste Andrea, Veiller sur elle (Prix Goncourt 2023)

SAUVAM LA VACHA

Nòstra vacha a pus de lach. La sechiera de l’estiu a bruslat los prats. Es pas presta de tornar menar un autre vedeu, la paubra bèstia. Avem pus d’erba e gaire de fen. Per nurir nòstres pitits, som oblijats de ’chaptar dau lach dins d’autras bòrias emb daus sòus que avem pas. Som oblijats d’empruntar a daus interès que nos costen los uelhs de la testa. 

Lo pauc de lach que la vacha nos dòna, lo proprietari lo pren per far son fromatge. Lo vend sus los merchats e garda los sòus per se. Som tots esmalits contra tot e contra tots. Avem chamjat de vaslet sai pas quantben de còps, mas chasque còp quo es parier : prometen miràudia, mas cugen pas li far donar mai de lach a nòstra paubra vacha. Pertant, vos garantisse que passem pas fauta de candidats, capables o pas, per far lo vaslet o lo baile. Passen mai de temps en maniganças per empaichar los autres candidats d’aver la plaça que de se damandar coma far, emb d’autres candidats vaslets de bona volontat, per eissaiar de la sauvar, nòstra paubra vacha.

Los uns disen que quò es la vacha que ne’n es causa : es tròp grassa, minja tròp. Fau mainatjar l’erba. Fau laissar mai de lach au proprietari per l’amor que fai trabalhar los pitits per far son fromatge.  Si fai pus de fromatge, los pitits auran pus de trabalh e pus de sòus. E tant pieg si d’autres pitits n’an ren – son daus fenhants ! – e si i a pus de sòus per paiàr l’escòla o lo medecin. Disen que faudriá trabalhar mai de temps per lo patron e per la vacha, mas sens ren ganhar.

Los autres disen que fau far pàiar lo patron, pus li donar de sòus, e pas l’escoltar quand ditz que las taussas lo van roinar. Los pitits trabalhen tròp e son pas pro pàiats. Vòlen pas auvir parlar d’esfòrç que deurian far si, a proporcion, los que an mai de sòus ne’n dònen mens. Mas benleu que la mòrt de la vacha siriá pieg per ilhs que l’injustícia d’aura.

Malurosament, los mielhs plaçats per aver las plaças de vasle e de baile, son los que fan creire çò que de mai en mai de pitits an enviá de creire : los que son causa de nòstres malurs son los pitits venguts d’autras bòrias ente lurs zebús dònen enquera mens de lach que nòstra vacha. Tracten los autres de tots los noms e disen de las meissonjas a los que las vòlen auvir.

Me que sei pas un patron, mas que ai una bona pension de retirada, daus sòus a la banca, un patrimòni, un o dos quatre-quatre, doas o tres maisons, sabe-ieu que de mai, degun me damanda ren. Pertant, la voldriá plan sauvar, nòstra vacha. Mas vos promete que ne’n ai mon aise de los que se polhen, s’entraupen e s’afinen los uns autres au luòc de prener lurs responsabilitats.

A Javerlhac, lo 4 de setembre de 2025

CHO !

Quò vos dòna pas enviá de virar los talons, ’quela musica de subremerchat ? Pas moien de far vòstras comissions sens estre essaurelhat per quauqua goiata americana que s’esbenzela sus la sòno. Quo es « estressant », coma òm ditz, ’quela votz de chabra sus un tapis de sons musicaus e de bataments ritmics desformats – o ben formats – per l’electronica. Autrament, vos sierven de las chançons de dròllas francesas que marmusen tres o quatre nòtas e que ne’n comprenetz pas las pauraulas de totas faiçons. Las anonças dau naut-parlaire chaulhen enquera mai l’espaci sonòre : « Avetz pas la carta dau magazin ? Quo es gratuit ! ». Òm se damanda coma las paubras caissieras fan per tener lo còp.

La musica commerciala es gaire mai plasenta que las odors boiradas que vos còpen l’alen quand entratz dins ’quilhs endrechs : sentors de legumes e de frucha culhits tròp tòst, que purissen avant de madurar, sentors d’una umnitat ocupada de viure o de subreviure, que peta e que sua, que es coma es, e que ne’n fam tots partida. Quo es òrre e quò put. Òm se voldriá barrar las aurelhas mai lo nas. Ne’n obludariatz de prener la besunha que eratz vengut ’chaptar !

La musica comerciala braulha la musica que juega per me tot sol au fons de me. Es una violència, un bolegadis dins mon espaci sonòre, una rompedura dins lo chaminament de mon eime. Dins una jardinariá, m’eimpaicha de raibar daus legumes que aurai pas lo coratge de far venir, dins los magasins de bricolatge, de totas las reparacions e tots los melhoraments que aurai pas lo temps de far dins ma maison. Me sente atacat, barrat en me-mesma, tundit, preste a me defendre. La musica de naut-parlaire tua las conversacions. Quand crose quauqu’un que coneisse, me fòrce per li adreçar la paraula.

Si setz coma me, que ai lo temps d’anar far mas comissions au merchat, auretz lo plaser de vos permenar e de parlar tranquillament emb los merchands e los vesins, de trobar una merchandiá locala, frescha, pas tròp chara e de bona qualitat, de despensar daus sòus que faran viure de la gent dau país e que ’niran pas engraissar los investisseires estrangiers. E auretz pas las aurelhas tan chaulhadas.

Malurosament, tròben lo moien de vos assomar emb lur musica d’« animacion » dins las quitas feiras e brocantas. Non, dirai ren de çò que nos fan endurar per Nadau. Lo comerci pòt pas far sens musica. Vos sec dins los quites chiadors d’autorota. A l’auberja, òm s’auva pus minjar. Diriatz que los vilauds vòlen a tota fòrça escartar los bruchs de lur environament, quitament los de la natura. An daus escoltadors dins las aurelhas, per marchar, fugir, viatjar, pertot e a tot moment. Si avetz lo malur de passar quauque temps sus un liech d’ospitau, e que vòstre vesin de chambra ’visa la television-pobela, setz plan de planher ; vos taina plan de vos tirar d’aquí, mas quò vos fai pas garir pus viste !

Podetz pas ’visar una emission d’istòria o d’arqueologia plan interessanta sus ARTE – si pòde, evite la reclama – sens endurar daus bruchs electronics sovent sens rapòrt emb lo contengut, mas que olhen e confisquen tot l’espaci sonòre. Sus daus imatges subrebeus d’una ribiera de Corsega, se cresen oblijats de conhar una compausicion electronica que voldriá joslinhar l’excitacion de la davalada en canoa, sens jamai nos laissar auvir lo bruchs apasimants de l’aiga que sauta e que dança sus los rochiers. Non, los vilauds consomators de natura auven pas la musica de la terra e de l’aiga. Mai enquera, son daus doç poetas a costat  daus gropes que fan de las « surtidas natura » (sic) a tota bomba emb daus quads que petaronen sus los braves pitits chamins de nòstra comuna. A Marennes e La Tremblada, ente sei ’questes jorns, las mòtos de la mar, que fenden l’aiga e trauquen las aurelhas, son una autra violéncia sonòra per tuar la musica de las ersas e dau vent sus la plaja.

Ma musica es una musica suauva, clara, un corrent tranquille que nonmas la dolor pòt ’restar. Es pas trista, sens pertant estre joiosa. S’acòrda emb las aigas, las terras, los bòscs e la linga occitana. Es a pena esberchada per los bruchs de las activitats umanas : tronçoneurzas, tractors, mestiveurzas, avions. Es richa de chants d’auseus, de vonvons d’insectes, d’aers de chançons, d’operas e de musica instrumentala. S’acòrda emb las personas que viven la mesma experiéncia que me dins los concerts. Es la musica de l’eime dins lo còrs, que a pas coneissença de sa quita existéncia, la musica dau bonur de viure que ausa pas dire son nom. Cho ! La musica dau silenci !

A Marennes, lo 20 de julhet de 2025

Quauques mots paisans de quante era pitit

Banas, morrilhons, ju, julhas,

Brabant, rejas, semen, balharc,

Tauvera, romdres e rochiers,

Agulhada, cassons, chaucidas.

Charamat, plunhon, trau, jabletas,

Barja, boiriu, paus e ranchiers,

Tassalh, timon e chambariera,

Charreg de fen, dalh e coadier.

Pinambors, bren, bacada, chaudiera,

Chabeças, puat, bòtja, lavador,

Bac, sanaire, budeus e bodins,

Genitòris, codena, pedoira.

Estable, femorier, jalinier,

Mara, coderc e barradis,

Aiguiera, coada, selha, chiador,

Pouvera, gaulha, meitadier.

A Javerlhac, lo 17 de julhet de 2025

Non, fau pas importar daus Estats-Units çò que trobaram dins nòstras sietas. Mas zo fau pas mai produir chas nos emb las mesmas metòdas de cultura. Daus agricultors damanden de las « derogacions », vòlen « una deregulacion » per « resistir a la concurréncia », çò-disen, o ben aitot : « per nurir tot lo monde ». Si nòstres agicultors fan venir sus lurs terras e dins lurs elevatges la mesma salopariá que los autres, perque voldriam-nos la ’chaptar e la paiar pus  char ?

Trump vòu a tota fòrça nos far minjar de la vianda clafida d’ormònase d’antibiotics e daus polets que an bonhat dins l’aiga de Javel, que la venda n’es defenduda en Euròpa. Autrament, faudrá paiar sos drechs de doana après lo 9 de julhet. Nos vòu nos far ‘chaptar la vianda de ’quel elevatge au Texas, que se’n parla dins un article dau National Geographic. Vint mila vachas i son barradas dins de las condicions espaurissablas. Quand damanden au proprietari si es pas geinat per la pudentor, respond : « I smell money ». Aima l’odor daus sòus, ’quel òme.

Lo comissari european charjat de negociar un acòrd emb los Estats-Units, l’Eslovac Maroš Šefčovič, siriá preste a far de las concessions. Si ne’n fam pas, paiaram pus char nòstres telefonets e nòstres ordinators. Nòstre vin de Bordeus e nòstre champanha se vendran pus, mai las automobilas de l’industria alemanda. Falhidas, usinas barradas, milions de chaumaires… La roina, si volem pas minjar de çò que vòle dire, de la merda made in USA. Trump nos tòrç lo braç, nos pren en ostatge… las metafòras manquen pas. Mas coneissent Trump coma lo coneissem, vaudriá mielhs li far comprener que lo laissaram pas far a son idéia. Šefčovič disset un pauc pus tard que l’Euròpa aviá pas prevut de chamjar sas reglas de seguretat alimentària. De segre.

En bona logica economica –la daus merchats !– òm pòt pas d’un costat far paiar daus drechs sus un produch estrangier, enquera mens ne’n defendre l’importacion, mai s’estonar si los autres fan parier de l’autre costat… Perqué refusariam lur vianda e voldriam que ’chaptessan nòstre vin e nòstre conhac ?  

Prumierament per la rason plan simpla que ne’n avem pas mestier de lur vianda de meschanta qualitat. Ne’n sobrem en Euròpa. L’autra rason es que, mens chara o pas, faudriá despensar de l’energia per li far traversar las mars e los continents, una pollucion de mai que podem plan parcir. (Aüei, fai 40° a l’ombra a Javerlhac). Avem quitament pas mestier de ’quilhs produchs que an fait lo torn de la Terra ;  i a  ben a París daus restaurants japonés ente fan daus plats japonés emb de la besunha venguda daus alentorns ! (1).

Lo jornalista american Alexander Hurst, que escris per The Guardian e demòra en França, nos ditz franchament : « Cresetz-me, lo minjar daus Americans es la darniera chausa que fai mestier a l’Euròpa » (2). Sap de qué parla, se que s’es elevat dau costat de Cleveland, dins Ohio. Veiquí quauques exemples de la besunha que la gent de son país cónhen dins lur ventre en mai de las ormònas. Lo « siròp de bigarroelh de nauta tenor de fructòsa » (fructose corn syrup) es mes dins quasiment tot çò que mingen, dins los quites repas daus dròlles a l’escòla. La margarina remplaça lo burre ; e lo sucre, lo sucre… lo sucre vai pertot, dins la quita pizza. La besunha « vegetariana » es mai « transformada » que tot lo resta… E pòden pas comptar sus una « Administracion de l’Alimentacion e daus Remèdis » (Food and Drug Administration) atacada per Trump, e que perd sas capacitats de regulacion e de contròlle !

Lo jornalista nos descris los legumes de son país, plan gròs e impecables de pareissença, mas tractats e tornats tractar, sens sabor e gaire jauvents. Los Americans que venen en França son estonats de trobar dau burre de ’quela qualitat e de descrubir la sabor vertadiera daus prossecs e de las fresas. (Lur diram pas çò que sabem tots : que aquí aitot los coquins pòden vos vendre de la besunha de paubra qualitat). E si demòren un pauc mai de temps, vesen tota la varietat de la produccion, una diversitat que devem pas laissar perdre. Çò que se minja es un afar vertadierament identitari.

Benleu que som pas « coërents » de damandar lo proteccionisme alimentàri d’un costat, mai los avantatges de la mondializacion de l’autre. Mas fau encoratjar e sostener la produccion locala per l’amor de defendre nòstras entrepresas e nòstres emplecs e de pas tant chaulhar la natura. Podem comprener mai sostener los agricultors que refusen l’importacion de besunha venguda de país ente las reglas de seguretat sanitària son pas tan contrenhentas. Podem comprener lurs grandas dificultats. Mas comprene pas los que vòlen suprimir las reglas. Qui vòu ’chaptar una besunha maujauventa e de paubra qualitat ? E coma comprener la malícia de qauques uns contra los que vòlen defendre nòstra santat ? Son pas enemics daus agricultors, queraque ; que la proteccion de la natura – e de nòstra vita– se pòt pas far sens ilhs. Òc-es, nòstres agricultors son preisoniers d’un sistema que ne’n son las prumieras victimas.

Comprene enquera mens los elegits que vòten las « derogacions » de quò-’quí o de quò-lai, las autorizacions de la poison agro-chimica per de las periòdas limitadas que ’chaben jamai. Cresen benleu o vòlen creire e nos far creire los rapòrts « scientifics » de l’industria. Permeten lo banditisme environamentau. « I smell money », coma ditz l’autre. Pertant respiren lo mesma aer, beven la mesma aiga que los autres, e lurs dròlles mingen pas tots de la besunha biò dins las cantinas de lurs escòlas privadas. Son pertant pas sus una autra planeta, los milions d’estres umans que malevien dins la miséria alimentària e sanitària. Òm se damanda ente es la diferença entre l’ideologia de la cupiditat e la bestiariá, o si aimatz mai, entre la bestiariá e la perversitat.

A Javerlhac, lo 30 dau mes de junh 2025

(1) Veire l’article mencionat çai-dejos.

(2) I grew up on American food. Trust me, it’s the last thing Europe needs. Alexander Hurst,

The Guardian, Fri 20 Jun 2025

RIMA LEUGIERA

’belha

Linga de miau, coá de fisson,

           L’una jauventa, l’autra non.

bomba (far la bomba) (1)

Los reis de guerra fan la bomba,

           Lo ceu sus las testas tomba,

La gent fugen, creben de fam,

Quoras los tuaires tombaran ?

bòsc  

Brochilhons, còças còus copats,

           Machinas dins los bòscs roinats.

Burgon (2)

Cacau colat e amburgons

Fan frotjar ventres e tetons.

climat

Lo glacier fond e la mar monta,

L’isla es nejada e l’aiga emporta

La gent, las maisons, mai lo pont,

Mas la sechiera a tarit la font.

coteu

Long, dur, ponchut, bien afilat…

Freg. Plan freg.

mar

Lo fons de la mar es rasclat,

Balenas, daufins, venen sords,

E lo plastic a tot chaulhat.

Prejatz per nòstres peschadors.

molins de vent

Viratz molins, bufa lo vent,

Sens vos veire volem lo corrent.

musica (militara)

Anem, enfans de la bataria ! (3)

Per pas lo nommar

Glorios, messongier, fumelaire,

Plan riche, ausard e raubaire,

Crudeu, racista e fantasios,

Fuck you ! Fuck you ! Fuck you ! Fuck you !

reclana 

Lo solelh ràia mai quò plòu,

Lo bon Diu ten son filhòu…

Lo diable borra sa femna e marida sa filha…

Un afar de familha ! E nautres ? Som convidats ?

reclama (4)

 Reclama dau matin

 Roina la carta de credit,

 Reclama de l’enser

 Fai tuar la radiò emb plaser.

A Javerlhac, lo 16 dau mes de junh 2025

(1) faire bombance

(2) Dins los minjaviste « Burgons (Co)quings ». Burgon es lo chafre de Jan Gorinchas (1811-1895), un « bon » bandit plan conegut dins nòstra partida dau Perigòrd-Lemosin.

(3) L’autor es mon pitit-filh, Timothée, quand aviá tres ans.

(4) Reclana dau matin / Mena l’aiga a plen chamin/ de l’enser…/ mena l’aiga a plaser.

JACINDA ARDERN

Jacinda Ardern fuguet Prumiera ministra de Nuòva Zelanda sieis annadas de temps, de 2017 a 2023. A l’atge de 37 ans, fuguet una femna chap d’estat de las mai jòunas que lo monde aviá pus conegudas. Tres mes avant sa presa de foncion, se trobet gròssa d’una filha que nasquet au mes de junh de 2018. Ela e l’anciana Prumiera ministra paquistanesa Benazir Bhutto son las doas solas dirigentas d’un estat que agueren de las famihas pendent lur mandat. Prumiera ministra, gròssa, pas maridada. Ditz que son òme, Clarke Gayford, un presentator de television, es un « eroi feminista » . Gayford s’ocupava de Neve, lur pita dròlla, entre las tetadas pendent que la mair parlava a las Nacions Unidas. Jacinda Ardern a totjorn volgut montrar que son ròtle de mair geinava pas son trabalh de Prumiera ministra, e inversament.

Jacinda nasquet dins una familha de Mormons, una religion crestiana venguda daus Estats-Units. Son pair era policier e sa mair femna de servici dins una cantina escolara. La costuma daus Mormons d’anar tustar a las pòrtas per espandre la bona paraula fuguet una bona preparacion per lo militantisme au Partit Trabalhista : quò li fasiá pus ren de se veire barrar la  pòrta au nas. Pertant, era una persona d’una granda sensibilitat. Degun pensava que auriá la resiliéncia volguda per assumir de las responsabilitats politicas. Coneissian pas son coratge.

Jacinda Ardern. Deuriá escrir son titol oficiau, « Dame Jacinda Ardern » dins la nomenclatura britanica. Mas a beu aver totjorn respectat la reina e lo rei de Gran Bretanha, demòra republicana e socialista. Parierament, a pas virat l’eschina aus Mormons, que li an donat lo sense « dau servici e de la charitat », mas es venguda agnostica e defend los drechs daus LGBT.

Fuguet deputada au Parlament de Nuòva Zelanda a l’atge de 28 ans. Venguet Prumiera ministra 9 ans pus tard un pauc per azard, après la demission d’un menaire trabalhista incapable de ’restar la baissa dramatica dau partit dins los sondatges. Jos la direccion de Jacinda Ardern lo Partit Trabalhista veguet sa popularitat montar dau jorn au lendeman. A las eleccions de 2017, Ardern ganhet una majoritat relativa e venguet Prumiera ministra d’un governament de coalicion compausat de centristas e de Maoris (lo pòble indigèna de Nuòva Zelanda avant que fugués colonia britanica en 1841). Las eleccions 2020 li doneren una majoritat absoluda.

En 2018 Jacinda Ardern prometet de diminuar de meitat la paubretat daus mainatges, d’eslonjar los comjats après una naissença, d’aumentar las aidas socialas, de paiar las consultacions medicalas, los produchs d’igièna menstruala dins las escòlas, de far bastir daus lotjaments sociaus… Era a l’opausat de Trump dau tot au tot. Representava una politica progressista marcada per l’empatia, l’emocion, l’antiracisme, la feminitat : lo simbòli d’una epòca mai racionala, mai benevolenta,  de quante las reglas de vita en societat aviá enquera dau sense. Ditz que aima la politica perque aima la gent e que aima la democracia e lo pòble mai que lo poder.

Au mes de març de 2019 lo país coneguet l’atemptat lo pieg de son istòria. Un terrorista australian de la drecha extrema tuet 51 musulmans e ne’n blacet 49 au moment de la pregiera dau divendres dins una mosquea de Christchurch. Jacinda Ardern se crubit los piaus d’un carrat coma una musulmana per anar embraçar los parents de las victimas e purar coma ilhs. Disset simplament “They are us” (« Son nautres »), coma disiam « Sei Charlie ». Per parlar daus immigrants, disiá : « An chausit de far de Nuòva Zelanda lur país ; son aquí chas ilhs ». Faguet votar en ren de temps una lei per contròllar las armas de fuòc. Co-presidet coma Emmannuel Macron una conferéncia « a la cima » que voliá empaichar lo terrorisme de se servir daus malhums per organizar sas activitats o ben promòure sas idéias.

La pandemia dau covid en 2020 fuguet per Jacinda Ardern un moment de veritat. Prenguet còp sec de las mesuras de fermetat per impausar lo confinhament e segre los contactes. Sa politica fuguet pertot donada en exemple. Era basada sus una apròcha racionala, sus los modèles de donadas e los avis daus experts. Son biais de parlar regulierament aus ciutadans e de los tener assabentats – lo contrari de Bolsonaro, Trump e Johnson – fagueren que Nuòva Zelanda surtit dau confinhament pus tòst que los autres país. Donet un imatge noveu de son país, fait de franchisa, de compassion, de l’acceptacion de la diversitat e d’un biais noveu de governar : jòune, uman, oneste.

Malurosament, lo variant Delta, mai contagios, ’ribet en 2021. Après 7 setmanas de confinhament e de contròlle de la vaccinacion, Jacinda Ardern sentit una rompedura de l’unitat e de la solidaritat ciutadana. 3000 manifestants assemblats davant lo Parlament, l’insulteren, la tracteren de dictator, permeneren de las fotos d’ela emb una mostacha d’Hitler, de las crotz gamadas, mai una quita poténcia. En 2022, sentit que lo vent aviá virat. Se trobet au mitan d’una mar de colera e d’aguissença. Au mes de genier de 2023, anoncet sa demission de son pòste de Prumiera ministra. La deçaubuda fuguet granda per totplen de gent. Disset que « mancava de carburant en reserva » e que « se sentiá pus capabla d’exerçar lo poder au niveu volgut ». Aüei, ensenha a l’unversitat de Harvard, ente es charjada d’un cors sus l’exercici dau poder. Es contenta de profitar de l’anonimat aus Estats-Units, mas vòu tornar dins son país per s’ocupar de sa filha.

Jacinda Ardern pensa que lo covid a destruch las basas de referéncia de la vita en societat. De las fòrças de destruccion, de malícia e de chaitivetat, se deschadenen pertot dins lo monde. Veiquí sa responsa, la responsa d’una persona que a exerçat lo poder :

«  [Som aüei] dins un monde d’insecuritat economica, globalizat e interconnectat, tot bolegat per la technologia. Fau daus remèdis que tenen compte de tot quò. Son sovent de las mesuras duras, malaisadat de far comprener e d’aplicar. Autrament, chausissetz de blasmar. Blasmar los autres, los immigrants, los autres país, las institucions multilateralas. Fin finala, quò resòuv ren. Avetz dau monde maucontents, esmalits, e enquera mai barrats dins lurs idéias. »

Nuòva Zelanda aviá pus agut de governament mai a drecha que lo d’aura. Vòu desfar l’òbra de Jacinda Ardern, a començar per los drechs daus Maoris. La Jacinda sosteniá la cultura maori e l’ensenhament de la linga. Pensa que quauquas refòrmas demoraran : la lei Zero Carbòni, quauquas mesuras contra la paubretat daus mainatges, la refòrma de la lei sus l’avortament.

A nonmas 44 ans. Creu enquera que l’onestetat, la benevolença e l’empatia ’chabaran per ganhar. « L’empatia es una fòrça ».

We love you, Jacinda.

A Marennes, lo 9 dau mes de junh de 2025

 Sorças :

• The Guardian Sat 31 May 2025 “Empathy is a kind of strength” : Jacinda Ardern on kind leadership, public rage and life in Trump’s America
• Wilipedia in English e autres sitis

L’ÒBRA D’UNA VITA

(en mòda de partimen)

Dins lo filme de Renaud Fély que veguerem lo mes passat a Bordelha (Do côté de Germont), un parent de la Marcela Delpastre parla d’un còp que sa femna disset a la Marcela e ela avian totas doas fait doas òbras diferentas mas, a son idéia, tant importantas l’una coma l’autra : l’una coma mair de familha, l’autre coma escrivana. La Marcela zo prenguet mau. Pensava benleu que sos libres avian una valor unica que se podiá pas comparar a l’elevatge de dos o tres goiats o goiatas. Franchament, me damande laquau aviá rason o ben si avian pas tòrt totas doas.

« Un òme que aima pas los mainatges e los chins pòt pas estre completament chaitiu » disiá l’umorista. Meitat colhonaire, meitat provocaire, sembla tractar los mainatges parier coma los chins. Segur, si setz coma me que ai passat una granda partida de ma vita en companhiá de mainatges e de chins, ’queu  cinisme assumit vos fai benleu lo mesma efiech qu’a me.  D’un costat, avem enviá de ne’n rire, perque pensem que quo es una provocacion per colhonar, d’un autre, òm se ditz que quauqu’un que vanta lo manca d’empatia per los pitits deu ben mancar vertadierament d’un pauc d’umanitat. E nòstre amusament nos empaicha pas de sentir  – coma dire ? – benleu pas de  mespres per ’quela persona, mas de la plànher un petit totparier. E d’alhors, oblueda que los mainatges d’aüei siran los òmes e las femnas que paiaran sa pension de retirada !

Òc, lo respect de la mair de familha e la proteccion daus pitits son de las reglas instictivas,  un ressòrt de vita, una pulsion de reproduccion de nòstra espécia. La violéncia envers los mainatges fai crema a la consciéncia umana. ’Quilhs sentiments son talament fòrts que los de nautres chausissen de pas aver de mainatges se senten oblijats de se’n carrar d’un biais cinic, arrogant e provocaire que se vòu plasent o ben de ne’n donar – o ben de se’n donar – de las rasons, mai si degun lur damanda ren. Disen, per exemple, que vòlen pas far viure un autre estre uman dins un monde de miséria sociala e de pollucion environamentala. Los que fan daus pitits an pas mestier de rasonar ; chausissen d’aver una familha, quo es tot. E beucòp de cobles heterosexuaus e homosexuaus vòlen a tota fòrça adoptar o ben damandar l’inseminacion. Avant la contracepcion, mai que mai, la gent fasian daus pitits perque fasian daus pitits. Parier dins los país que coneissen lo lapinisme : disen que los pitits son un present de Diu. Oblueden que Diu a laissat a Monsur e Madama la libertat de metre un penis dins una vagina e d’i laissar dau semen, o pas. Autres còp, la mortalitat infantila e lo biais de viure fasian que lo lapinisme era pas tròp un dangier per las societats umanas. Aüei, Diu mercés, la medecina a fait dau progrès dins tots los país, mas la subrepopulacion pòt tarir las ressorças e chaulhar la natura.

Eimatin, tròbe sus « Fàcia de boc » ’quela. remarca d’una mair de familha : « Ma testa me ditz que ai dos mainatges, mon compte de banca que ne’n ai quatre, mas aurelhas que ne’n ai uech, lo pilòt de linge sale que ne’n ai una tribú ». Òc, pas aisada la vita de las femnas d’aura. Tot far, tot preveire : ’bilhar, nurir, netiar, lavar, menar e anar querre a la crescha o ben a la nuriça, a l’escòla, au centre aerat, a las « activitats » esportivas e culturalas… Pas un moment per se pausar. E sa vita es enquera mai malaisada quand los dròlles son malaudes e quand l’òme, per una rason o una autra, fai pas sa part dau trabalh… Jòunas femnas que vos sentetz gastas, pensatz benleu que dins quauquas annadas, quand los mainatges auran frotjat, siretz un pai mai tranquillas. E ben non ; auretz mai de temps per vos, mas ’restaretz jamai de migrar per vòstras familhas. Vendran los dangiers, « los problemas », los moments de difficultat per los dròlles e las dròllas, las prumieras grandas deçaubudas, los malurs benleu… Dirai pas si los estats que encoratgen una polititca natalista fan bien o mau de decorar las mairs de familhas nombrosas, mas ai beucòp de respect per ’quelas femnas fòrtas e valhentas que fan lur trabalh en defòra mai a la maison.

Franchament, vautres e vautras que setz aura grandas-mairs e grands-pairs, las rencuratz ’quelas annadas d’esfòrç, de migrança e de jòia ? Los prumiers pas, las prumieras paraulas, los mots inventats, las festas, lo monde dins los uelhs d’un mainatge, la formacion de sa personalitat, lo bonur de lo veire frotjar, l’enviá e la fòrça de creire a l’avenidor ? Vos sabe pas, mas ieu pòde pas imatginar l’òme que sei aüei sens tot çò que ’quela epòca de ma vita a laissat au fons de me – mai si gardarai totjorn la pena de las quatre annadas passadas sens mos dos prumiers dròlles. Aura que sei vielh, mon grand bonur es d’aver pogut lo veire frotjar lo pus jòune de mos pitits-filhs despuei tot pitit d’una setmana a l’autra, de lo veire e li parlar emb lo telefonet, e quand ven en vacanças, de l’auvir jacassar, de respondre quand damanda perqué quò-’quí, perqué quò-lai, e d’establir coma se una relacion de confiança e de complicitat.

 La mesa en parallèle, dins lo filme de Fély, d’una òbra literària e de familhas portadas e menadas de la concepcion a l’atge adulte, me faguet pensar au roman de l’escrivan britanic Ian McEwan paregut en 2022 e titolat « Lessons » (1). Lo libre, que dòna gaire de leiçons d’alhors, conta los 70 ans de vita de Roland Baines, nascut en 1948, sus lo fons daus grands eveniments que lo monde a coneguts despuei : la crisi de Cuba, la dubertura dau mur de Berlin, la chasuda dau comunisme, Thatcher, lo Brexit, lo Covid… Roland, fuguet victima d’un destornament de minor a 14 ans, per una femna adulta que ne’n faguet son servidor sexuau dos ans de temps, e se’n es jamai remes. Artista mancat, a viscut de pitits trabalhs e a ren fait de sa vita. Sa granda « òbra » es d’aver elevat tot sol son filh abandonat per sa mair. Gaire de temps après la naissença e un an de maridatge, Alissa, la femna, aviá laissat son òme e lo mainatjon e disparegut. Dins una pita letra que Roland aviá trobada sus lo liech emb las claus de la maison, Alissa explicava que se sentiá anientida per son òme, son nenet e lurs exigéncias. Voliá consacrar sa vita a l’escritura. Venguda « la pus granda romanciera d’Euròpa », quand son filh trobet son adreça en Alemanha e anet la veire setze ans pus tard, li barret la pòrta au nas…

Lo libre de McEwan pausa totplen de questions. A la question principala de dire si Alissia aviá agut rason de sacrifiar sa vita de familha a son òbra, Roland, que sap la qualitat de sa creacion literària, respond de òc. Agués jamai pogut produir una òbra pariera si fuguès demorada sa femna. La valor de la creacion permet de perdonar en partida la crudeutat de l’artista.

La Marcela Delpastre que fuguet pas oblijada de chausir l’escritura d’un costat, un òme e un dròlle de l’autre, mas poguet pas laissar son pair e sa mair, sa maison e sa bòria, faguet de Germont lo subject de son òbra. A la question de saber si l’òbra d’una escrivana que a pas d’experiéncia de la maternitat ne’n suefra, respondrai que non. L’art a pas mestier d’una experiénça umana mai o mens richa. Ne’n podriam discutir longtemps, mas refusarai de comparar los meritis d’una mair e la valor unica d’una òbra artistica, e gardarai un respect prigond per l’una mai per l’autra.

A Javerlhac, lo 6 de junh de 2025

1. Leçons, la revirada en francés fuguet publicada per Gallimard en 2023.

MON LIBRE EISSEBRAT

« To kill a mocking bird is a sin. »

Harper Lee, To Kill A Mocking Bird (1)

Mon libre es eissebrat

per la pita dròlla eissicada esjarrada espaventada que creda « Au secors ! »

quo es far pechat de tuar un auseu mocandier

Mon libre es eissebrat

per los tropeus umans sens paraula barrats tochats d’un biais a l’autre de lor preison sens teulada

per sufrir de la fam e morir viste pus viste d’acier de maladiá

pòden pus endurar

Mariam Issa lo chamin de la fugida en Egipte es copat

Mon libre es eissebrat

per las sirenas que sislen la mòrt que plòu sus la vila

maisons esventradas angoissa daus abrics mòrt que tomba dau ceu

Mon libre es eissebrat

per los medecins e los jornalistas empaichats de sonhar d’assuausar de dire

per las fòmas umanas dins las lunetas daus fusilhs

e las que van morir sus los ecrans tuaires

e l’òme freg sietat que comanda la mòrt

Mon libre es eissebrat

per las messonjas que bomben rebomben s’espanden

calculadas per las machinas sabentas

Mon libre es eissebrat

per la poncha d’egleisa pregiera que monta pus vers Diu

venguda poncha de coteu

Mon libre es eissebrat

per lo Neron fantaisios e sinistre que chaça los sabents e los paubres

« Vergonha lo que chanta dau temps que Roma brutla »

e son sauvatge miliardari que destruis lo teissut la vita de la gent de la lei la justícia

cons que ausen tot de comediá de tragediá

Mon libre es eissebrat

per l’òme de glaça e de fuòc freg que se calcula sur sas cartas de guerra darreir daus murs daurats

per los crits de victòria e los uelhs baissats de la desfacha

e la promessa de venjança

Es eissebrat

per l’òme negre estofat jos lo pes dau policier

lo murtre comandat e la femna forçada

e lo monde esmalits umiliats que venen chaitius e chausissen lo mau

an obludat lurs grands-pairs resistents

Diu deliura nos dau mau

de lo que es autorn e au fons de nautres

Mon libre es eissebrat

lo libre que ai escrich que s’es escrich

emb los autors francés anglés americans russes occitans

Hugo Dickens Orwell

emb la gent de mon vilatge mos vesins los e las que ai aimats que m’an aimat

emb mos professors mos collegas mos elevas mos amics estrangiers esportius musicians artistas occitanistas

lo libre que sirá desformat obludat cramat purit

lo libre que ai chaulhat netiat e volgut melhorar

un libre d’esperança e de trabalh de chança e de deçaubudas de bonur e de plaser de beutat de jòia

d’amor de femna e de pitits dròlles

Una pagina après l’autra

nòstre libre es eissebrat

A Marennes, 19 dau mes de mai de 2025

Jan-Peire Reidi

1. Titol dau libre en francés : Ne tirez pas sur l’oiseau moqueur