Lo Chamin de la font, blog occitan de Jean-Pierre Reydy (Jan-Peire Reidi)

JACINDA ARDERN

Jacinda Ardern fuguet Prumiera ministra de Nuòva Zelanda sieis annadas de temps, de 2017 a 2023. A l’atge de 37 ans, fuguet una femna chap d’estat de las mai jòunas que lo monde aviá pus conegudas. Tres mes avant sa presa de foncion, se trobet gròssa d’una filha que nasquet au mes de junh de 2018. Ela e l’anciana Prumiera ministra paquistanesa Benazir Bhutto son las doas solas dirigentas d’un estat que agueren de las famihas pendent lur mandat. Prumiera ministra, gròssa, pas maridada. Ditz que son òme, Clarke Gayford, un presentator de television, es un « eroi feminista » . Gayford s’ocupava de Neve, lur pita dròlla, entre las tetadas pendent que la mair parlava a las Nacions Unidas. Jacinda Ardern a totjorn volgut montrar que son ròtle de mair geinava pas son trabalh de Prumiera ministra, e inversament.

Jacinda nasquet dins una familha de Mormons, una religion crestiana venguda daus Estats-Units. Son pair era policier e sa mair femna de servici dins una cantina escolara. La costuma daus Mormons d’anar tustar a las pòrtas per espandre la bona paraula fuguet una bona preparacion per lo militantisme au Partit Trabalhista : quò li fasiá pus ren de se veire barrar la  pòrta au nas. Pertant, era una persona d’una granda sensibilitat. Degun pensava que auriá la resiliéncia volguda per assumir de las responsabilitats politicas. Coneissian pas son coratge.

Jacinda Ardern. Deuriá escrir son titol oficiau, « Dame Jacinda Ardern » dins la nomenclatura britanica. Mas a beu aver totjorn respectat la reina e lo rei de Gran Bretanha, demòra republicana e socialista. Parierament, a pas virat l’eschina aus Mormons, que li an donat lo sense « dau servici e de la charitat », mas es venguda agnostica e defend los drechs daus LGBT.

Fuguet deputada au Parlament de Nuòva Zelanda a l’atge de 28 ans. Venguet Prumiera ministra 9 ans pus tard un pauc per azard, après la demission d’un menaire trabalhista incapable de ’restar la baissa dramatica dau partit dins los sondatges. Jos la direccion de Jacinda Ardern lo Partit Trabalhista veguet sa popularitat montar dau jorn au lendeman. A las eleccions de 2017, Ardern ganhet una majoritat relativa e venguet Prumiera ministra d’un governament de coalicion compausat de centristas e de Maoris (lo pòble indigèna de Nuòva Zelanda avant que fugués colonia britanica en 1841). Las eleccions 2020 li doneren una majoritat absoluda.

En 2018 Jacinda Ardern prometet de diminuar de meitat la paubretat daus mainatges, d’eslonjar los comjats après una naissença, d’aumentar las aidas socialas, de paiar las consultacions medicalas, los produchs d’igièna menstruala dins las escòlas, de far bastir daus lotjaments sociaus… Era a l’opausat de Trump dau tot au tot. Representava una politica progressista marcada per l’empatia, l’emocion, l’antiracisme, la feminitat : lo simbòli d’una epòca mai racionala, mai benevolenta,  de quante las reglas de vita en societat aviá enquera dau sense. Ditz que aima la politica perque aima la gent e que aima la democracia e lo pòble mai que lo poder.

Au mes de març de 2019 lo país coneguet l’atemptat lo pieg de son istòria. Un terrorista australian de la drecha extrema tuet 51 musulmans e ne’n blacet 49 au moment de la pregiera dau divendres dins una mosquea de Christchurch. Jacinda Ardern se crubit los piaus d’un carrat coma una musulmana per anar embraçar los parents de las victimas e purar coma ilhs. Disset simplament “They are us” (« Son nautres »), coma disiam « Sei Charlie ». Per parlar daus immigrants, disiá : « An chausit de far de Nuòva Zelanda lur país ; son aquí chas ilhs ». Faguet votar en ren de temps una lei per contròllar las armas de fuòc. Co-presidet coma Emmannuel Macron una conferéncia « a la cima » que voliá empaichar lo terrorisme de se servir daus malhums per organizar sas activitats o ben promòure sas idéias.

La pandemia dau covid en 2020 fuguet per Jacinda Ardern un moment de veritat. Prenguet còp sec de las mesuras de fermetat per impausar lo confinhament e segre los contactes. Sa politica fuguet pertot donada en exemple. Era basada sus una apròcha racionala, sus los modèles de donadas e los avis daus experts. Son biais de parlar regulierament aus ciutadans e de los tener assabentats – lo contrari de Bolsonaro, Trump e Johnson – fagueren que Nuòva Zelanda surtit dau confinhament pus tòst que los autres país. Donet un imatge noveu de son país, fait de franchisa, de compassion, de l’acceptacion de la diversitat e d’un biais noveu de governar : jòune, uman, oneste.

Malurosament, lo variant Delta, mai contagios, ’ribet en 2021. Après 7 setmanas de confinhament e de contròlle de la vaccinacion, Jacinda Ardern sentit una rompedura de l’unitat e de la solidaritat ciutadana. 3000 manifestants assemblats davant lo Parlament, l’insulteren, la tracteren de dictator, permeneren de las fotos d’ela emb una mostacha d’Hitler, de las crotz gamadas, mai una quita poténcia. En 2022, sentit que lo vent aviá virat. Se trobet au mitan d’una mar de colera e d’aguissença. Au mes de genier de 2023, anoncet sa demission de son pòste de Prumiera ministra. La deçaubuda fuguet granda per totplen de gent. Disset que « mancava de carburant en reserva » e que « se sentiá pus capabla d’exerçar lo poder au niveu volgut ». Aüei, ensenha a l’unversitat de Harvard, ente es charjada d’un cors sus l’exercici dau poder. Es contenta de profitar de l’anonimat aus Estats-Units, mas vòu tornar dins son país per s’ocupar de sa filha.

Jacinda Ardern pensa que lo covid a destruch las basas de referéncia de la vita en societat. De las fòrças de destruccion, de malícia e de chaitivetat, se deschadenen pertot dins lo monde. Veiquí sa responsa, la responsa d’una persona que a exerçat lo poder :

«  [Som aüei] dins un monde d’insecuritat economica, globalizat e interconnectat, tot bolegat per la technologia. Fau daus remèdis que tenen compte de tot quò. Son sovent de las mesuras duras, malaisadat de far comprener e d’aplicar. Autrament, chausissetz de blasmar. Blasmar los autres, los immigrants, los autres país, las institucions multilateralas. Fin finala, quò resòuv ren. Avetz dau monde maucontents, esmalits, e enquera mai barrats dins lurs idéias. »

Nuòva Zelanda aviá pus agut de governament mai a drecha que lo d’aura. Vòu desfar l’òbra de Jacinda Ardern, a començar per los drechs daus Maoris. La Jacinda sosteniá la cultura maori e l’ensenhament de la linga. Pensa que quauquas refòrmas demoraran : la lei Zero Carbòni, quauquas mesuras contra la paubretat daus mainatges, la refòrma de la lei sus l’avortament.

A nonmas 44 ans. Creu enquera que l’onestetat, la benevolença e l’empatia ’chabaran per ganhar. « L’empatia es una fòrça ».

We love you, Jacinda.

A Marennes, lo 9 dau mes de junh de 2025

 Sorças :

• The Guardian Sat 31 May 2025 “Empathy is a kind of strength” : Jacinda Ardern on kind leadership, public rage and life in Trump’s America
• Wilipedia in English e autres sitis

L’ÒBRA D’UNA VITA

(en mòda de partimen)

Dins lo filme de Renaud Fély que veguerem lo mes passat a Bordelha (Do côté de Germont), un parent de la Marcela Delpastre parla d’un còp que sa femna disset a la Marcela e ela avian totas doas fait doas òbras diferentas mas, a son idéia, tant importantas l’una coma l’autra : l’una coma mair de familha, l’autre coma escrivana. La Marcela zo prenguet mau. Pensava benleu que sos libres avian una valor unica que se podiá pas comparar a l’elevatge de dos o tres goiats o goiatas. Franchament, me damande laquau aviá rason o ben si avian pas tòrt totas doas.

« Un òme que aima pas los mainatges e los chins pòt pas estre completament chaitiu » disiá l’umorista. Meitat colhonaire, meitat provocaire, sembla tractar los mainatges parier coma los chins. Segur, si setz coma me que ai passat una granda partida de ma vita en companhiá de mainatges e de chins, ’queu  cinisme assumit vos fai benleu lo mesma efiech qu’a me.  D’un costat, avem enviá de ne’n rire, perque pensem que quo es una provocacion per colhonar, d’un autre, òm se ditz que quauqu’un que vanta lo manca d’empatia per los pitits deu ben mancar vertadierament d’un pauc d’umanitat. E nòstre amusament nos empaicha pas de sentir  – coma dire ? – benleu pas de  mespres per ’quela persona, mas de la plànher un petit totparier. E d’alhors, oblueda que los mainatges d’aüei siran los òmes e las femnas que paiaran sa pension de retirada !

Òc, lo respect de la mair de familha e la proteccion daus pitits son de las reglas instictivas,  un ressòrt de vita, una pulsion de reproduccion de nòstra espécia. La violéncia envers los mainatges fai crema a la consciéncia umana. ’Quilhs sentiments son talament fòrts que los de nautres chausissen de pas aver de mainatges se senten oblijats de se’n carrar d’un biais cinic, arrogant e provocaire que se vòu plasent o ben de ne’n donar – o ben de se’n donar – de las rasons, mai si degun lur damanda ren. Disen, per exemple, que vòlen pas far viure un autre estre uman dins un monde de miséria sociala e de pollucion environamentala. Los que fan daus pitits an pas mestier de rasonar ; chausissen d’aver una familha, quo es tot. E beucòp de cobles heterosexuaus e homosexuaus vòlen a tota fòrça adoptar o ben damandar l’inseminacion. Avant la contracepcion, mai que mai, la gent fasian daus pitits perque fasian daus pitits. Parier dins los país que coneissen lo lapinisme : disen que los pitits son un present de Diu. Oblueden que Diu a laissat a Monsur e Madama la libertat de metre un penis dins una vagina e d’i laissar dau semen, o pas. Autres còp, la mortalitat infantila e lo biais de viure fasian que lo lapinisme era pas tròp un dangier per las societats umanas. Aüei, Diu mercés, la medecina a fait dau progrès dins tots los país, mas la subrepopulacion pòt tarir las ressorças e chaulhar la natura.

Eimatin, tròbe sus « Fàcia de boc » ’quela. remarca d’una mair de familha : « Ma testa me ditz que ai dos mainatges, mon compte de banca que ne’n ai quatre, mas aurelhas que ne’n ai uech, lo pilòt de linge sale que ne’n ai una tribú ». Òc, pas aisada la vita de las femnas d’aura. Tot far, tot preveire : ’bilhar, nurir, netiar, lavar, menar e anar querre a la crescha o ben a la nuriça, a l’escòla, au centre aerat, a las « activitats » esportivas e culturalas… Pas un moment per se pausar. E sa vita es enquera mai malaisada quand los dròlles son malaudes e quand l’òme, per una rason o una autra, fai pas sa part dau trabalh… Jòunas femnas que vos sentetz gastas, pensatz benleu que dins quauquas annadas, quand los mainatges auran frotjat, siretz un pai mai tranquillas. E ben non ; auretz mai de temps per vos, mas ’restaretz jamai de migrar per vòstras familhas. Vendran los dangiers, « los problemas », los moments de difficultat per los dròlles e las dròllas, las prumieras grandas deçaubudas, los malurs benleu… Dirai pas si los estats que encoratgen una polititca natalista fan bien o mau de decorar las mairs de familhas nombrosas, mas ai beucòp de respect per ’quelas femnas fòrtas e valhentas que fan lur trabalh en defòra mai a la maison.

Franchament, vautres e vautras que setz aura grandas-mairs e grands-pairs, las rencuratz ’quelas annadas d’esfòrç, de migrança e de jòia ? Los prumiers pas, las prumieras paraulas, los mots inventats, las festas, lo monde dins los uelhs d’un mainatge, la formacion de sa personalitat, lo bonur de lo veire frotjar, l’enviá e la fòrça de creire a l’avenidor ? Vos sabe pas, mas ieu pòde pas imatginar l’òme que sei aüei sens tot çò que ’quela epòca de ma vita a laissat au fons de me – mai si gardarai totjorn la pena de las quatre annadas passadas sens mos dos prumiers dròlles. Aura que sei vielh, mon grand bonur es d’aver pogut lo veire frotjar lo pus jòune de mos pitits-filhs despuei tot pitit d’una setmana a l’autra, de lo veire e li parlar emb lo telefonet, e quand ven en vacanças, de l’auvir jacassar, de respondre quand damanda perqué quò-’quí, perqué quò-lai, e d’establir coma se una relacion de confiança e de complicitat.

 La mesa en parallèle, dins lo filme de Fély, d’una òbra literària e de familhas portadas e menadas de la concepcion a l’atge adulte, me faguet pensar au roman de l’escrivan britanic Ian McEwan paregut en 2022 e titolat « Lessons » (1). Lo libre, que dòna gaire de leiçons d’alhors, conta los 70 ans de vita de Roland Baines, nascut en 1948, sus lo fons daus grands eveniments que lo monde a coneguts despuei : la crisi de Cuba, la dubertura dau mur de Berlin, la chasuda dau comunisme, Thatcher, lo Brexit, lo Covid… Roland, fuguet victima d’un destornament de minor a 14 ans, per una femna adulta que ne’n faguet son servidor sexuau dos ans de temps, e se’n es jamai remes. Artista mancat, a viscut de pitits trabalhs e a ren fait de sa vita. Sa granda « òbra » es d’aver elevat tot sol son filh abandonat per sa mair. Gaire de temps après la naissença e un an de maridatge, Alissa, la femna, aviá laissat son òme e lo mainatjon e disparegut. Dins una pita letra que Roland aviá trobada sus lo liech emb las claus de la maison, Alissa explicava que se sentiá anientida per son òme, son nenet e lurs exigéncias. Voliá consacrar sa vita a l’escritura. Venguda « la pus granda romanciera d’Euròpa », quand son filh trobet son adreça en Alemanha e anet la veire setze ans pus tard, li barret la pòrta au nas…

Lo libre de McEwan pausa totplen de questions. A la question principala de dire si Alissia aviá agut rason de sacrifiar sa vita de familha a son òbra, Roland, que sap la qualitat de sa creacion literària, respond de òc. Agués jamai pogut produir una òbra pariera si fuguès demorada sa femna. La valor de la creacion permet de perdonar en partida la crudeutat de l’artista.

La Marcela Delpastre que fuguet pas oblijada de chausir l’escritura d’un costat, un òme e un dròlle de l’autre, mas poguet pas laissar son pair e sa mair, sa maison e sa bòria, faguet de Germont lo subject de son òbra. A la question de saber si l’òbra d’una escrivana que a pas d’experiéncia de la maternitat ne’n suefra, respondrai que non. L’art a pas mestier d’una experiénça umana mai o mens richa. Ne’n podriam discutir longtemps, mas refusarai de comparar los meritis d’una mair e la valor unica d’una òbra artistica, e gardarai un respect prigond per l’una mai per l’autra.

A Javerlhac, lo 6 de junh de 2025

1. Leçons, la revirada en francés fuguet publicada per Gallimard en 2023.

MON LIBRE EISSEBRAT

« To kill a mocking bird is a sin. »

Harper Lee, To Kill A Mocking Bird (1)

Mon libre es eissebrat

per la pita dròlla eissicada esjarrada espaventada que creda « Au secors ! »

quo es far pechat de tuar un auseu mocandier

Mon libre es eissebrat

per los tropeus umans sens paraula barrats tochats d’un biais a l’autre de lor preison sens teulada

per sufrir de la fam e morir viste pus viste d’acier de maladiá

pòden pus endurar

Mariam Issa lo chamin de la fugida en Egipte es copat

Mon libre es eissebrat

per las sirenas que sislen la mòrt que plòu sus la vila

maisons esventradas angoissa daus abrics mòrt que tomba dau ceu

Mon libre es eissebrat

per los medecins e los jornalistas empaichats de sonhar d’assuausar de dire

per las fòmas umanas dins las lunetas daus fusilhs

e las que van morir sus los ecrans tuaires

e l’òme freg sietat que comanda la mòrt

Mon libre es eissebrat

per las messonjas que bomben rebomben s’espanden

calculadas per las machinas sabentas

Mon libre es eissebrat

per la poncha d’egleisa pregiera que monta pus vers Diu

venguda poncha de coteu

Mon libre es eissebrat

per lo Neron fantaisios e sinistre que chaça los sabents e los paubres

« Vergonha lo que chanta dau temps que Roma brutla »

e son sauvatge miliardari que destruis lo teissut la vita de la gent de la lei la justícia

cons que ausen tot de comediá de tragediá

Mon libre es eissebrat

per l’òme de glaça e de fuòc freg que se calcula sur sas cartas de guerra darreir daus murs daurats

per los crits de victòria e los uelhs baissats de la desfacha

e la promessa de venjança

Es eissebrat

per l’òme negre estofat jos lo pes dau policier

lo murtre comandat e la femna forçada

e lo monde esmalits umiliats que venen chaitius e chausissen lo mau

an obludat lurs grands-pairs resistents

Diu deliura nos dau mau

de lo que es autorn e au fons de nautres

Mon libre es eissebrat

lo libre que ai escrich que s’es escrich

emb los autors francés anglés americans russes occitans

Hugo Dickens Orwell

emb la gent de mon vilatge mos vesins los e las que ai aimats que m’an aimat

emb mos professors mos collegas mos elevas mos amics estrangiers esportius musicians artistas occitanistas

lo libre que sirá desformat obludat cramat purit

lo libre que ai chaulhat netiat e volgut melhorar

un libre d’esperança e de trabalh de chança e de deçaubudas de bonur e de plaser de beutat de jòia

d’amor de femna e de pitits dròlles

Una pagina après l’autra

nòstre libre es eissebrat

A Marennes, 19 dau mes de mai de 2025

Jan-Peire Reidi

1. Titol dau libre en francés : Ne tirez pas sur l’oiseau moqueur

Un òme que a pas de musica dins son eime,

Que es pas esmougut per l’armonia e la doçor daus sons,

Es preste per la traïson, lo pilhatge, la manigança… (1)

     William Shakespeare, Lo Merchant de Venècia, Acte V, scena 1

Los riches ’chapten  çò que lur fai plaser per minjar, se ’bilhar, se permenar,

sovent mai que lur fai mestier,

los paubres ’chapten çò que tròben de mens char de çò que lur fai mestier

nonmas çò que lur fai mestier.

Daus còps los paubres parcirian ben d’estre oblijats de pàiar çò que fau pàiar per poder trabalhar,

e que lur sierv pas per minjar, se ’bilhar, se lotjar.

Son oblijats de se levar dabora per anar trabalhar loenh, per un patron, un autre e un autre,

d’un solelh a l’autre,

au servici de riches que los pàien pas, o gaire, o que ’visen pas, vesen pas los paubres.

Trabalhen per far venir mai riches daus patrons que an jamai vuts que disen que son pas lurs patrons.

Son totjorn gastes.

Lur taina d’estre daus vielhs avant de venir vielhs.

Los riches-riches vòlen pas pàiar d’impòsts,

permenen lur sòus, sarren lurs sòus, per los gardar, per ne’n aver mai.

Se permenen quand an lo temps dins lurs machinas volantas, dins lurs palais bastits sus terra o que van sus la mar.

Saben pus ente plaçar lurs sòus per lur far far daus pitits,

’chapten o fan bastir dins las vilas daus grands bastiments que còsten de las fortunas,

per empaichar los mens riches e los paubres de se lotjar.

Per gloriosetat, ’chapten.

‘Chapten, mabolhen, chaulhen, roinen.

’Chapten daus tableus,

‘Chapten los òmes e las femnas que fan au balon, que fan a lo que anira lo pus redde en bateu o en bicicleta.

’Chapten de las fabricas de novelas que ausen pus dire dau mau de ilhs.

Se sierven de machinas mai sabentas que los sabents

per far venir paubres los riches mens riches que ilhs,

e los paubres mai paubres que los paubres,

per los segre totjorn e pertot,

per lur prener lurs quauques sòus,

per los far estar.

Los mai riches que los paubres son esmalits

contra los mai paubres que ilhs que podrian venir tan riches coma ilhs,

e que vòlen nonmas una teulada e una taula,

An paur

de perdre çò que an de mai que los mai paubres que ilhs.

Las femnas daus mai riches que los paubres fan pus gaire de pitits.

An paur

daus raubaires paubres, violaires de mainatges e de femnas, cotelaires, copaires ce còus,

daus chaumaires fenhants, estrangiers trichaires,

daus cresents d’un Diu estrangier e de lurs fòus,

de las femnas ’bilhadas de negre daus paubres-paubres que fan daus pitits,

mas los mai riches que los paubres son pas esmalits contra los riches-riches.

Aguissen los elegits que fan çò que pòden per pas laissar los paubres crebar de fam,

E los mai riches que los paubres

escolten los que lur fan paur,

per se far elegir e prener lo poder,

que fan creire que los dangiers que son daus dangiers zo son pas,

e que los dangiers que zo son pas zo son,

que çò que es pas vrai z’es, e çò que z’es z’es pas,

que vesen çò que cresen, e cresen pas çò que vesen,

que cresen o fan creire a un bon Diu sens bontat,

a daus òmes sens generositat,

escolten pas los que vòlen sauvar la natura, l’umanitat,

escolten pas los que son pus fins e pus sabents que ilhs.

Los paubres maluros

escolten los que lur fan creire que los sabents nos vòlen afinar, nos far malaudes, nos prener nòstres sòus e nòstra libertat,

son esmalits,

e son vielhs dins lur testa avant de venir vielhs.

Per vengetat,

se fan los vaslets daus riches-riches gaire vergonhos, bandits eideiards,

glorios, cobeitos, insolents,  

que semnen la messonja, la paubretat, lo malur,

e que an l’eime dur, espes, sens musica.

A Javerlhac, lo 21 dau mes d’abriu 2025

Jan-Peire Reidi

(1) The man that hath no music in himself

Nor is not moved by concord of sweet sounds,

Is fit for treason, stratagems ans spoils…

William Shakespeare, The Merchant of Venice, Act V, scene 1

Avetz vut lo trabalh que fan  'quelas machinas que còpen d'a talh daus ectars de boesc en ren de temps? Per me, quo es una catastròfa economica e ecologica.

Lo texte que sec fuguet publiat dins Paraulas de Novelum en 2012. Ne'n ai fait una revirada en francés (vers blancs)  per lo presentar dins l'epectacle organizat  per l'Union Occitana Camila Chabaneu lo 19 dau mes d'abriu au chasteu de Beaurecueil, comuna de Maruelh-en-Perrigord dins lo quadre de "Châteaux en fête".

Volontat de viure

Ente era lo grand bòsc la terra es desvirada.

Los brochilhons màrfies crueben sa charn craunhada.

Las còças còus copats jos la ròda que traulha

Las bilhas de chastenh nejadas dins la gaulha

Los chaisnes esbolhats, machats, escotelats,

Saben pas ente son. Lo voide a explausat.

Champ de dets cisalhats, lo país gris a freg.

Las raiç blestons de fius esbrijonats fan ren

Per butir lor semen jos lo sòu escendut. 

Los arrodaus de guerra an sejat lo teissut

Ente eran los chamins. Tot l’espaci es barrat.

Degun sap ente vai lo pilòt esciclat

De buschas boiradas de bocins d’aubre vielh,

Dau gigant que beviá la saba dau solelh.

Faudrá mòure son arma per far un bilhet nuòu

E la gent dau país roinat prendran lo dòu.

Au Grand Lac, lo 11 de feurier de 2012

Volonté de vivre

Le grand bois n’et plus là ; la terre est chavirée, 

Les brindilles percluses couvrent sa chair rongée. 

Les souches cous coupés sous les roue qui piétinent

Les troncs de châtaigniers que la boue a noyés,

Les chênes effondrés, meurtris et poignardés,

Ignorent où ils sont. Le vide a explosé.

Champ de doigts cisaillés, le pays vide a froid.

Les racines écheveaux, fils émiettés, en vain

Veulent pousser leurs germes jusqu’au sol déchiré.

Les ornières de guerre ont scié le tissu

Où étaient les chemins. Tout l’espace est fermé.

Nous ignorons où va le tas déchiqueté

De ces bûches mêlées aux lambeaux du vieil arbre,

Du géant qui buvait la sève du soleil.

De son âme broyée pour un billet de banque

Le pays démuni revêtira le deuil.

DINS LO VARGIER AU MES D’ABRIU

Me sovene pas aver jamai auvit parlar de « meschantas » erbas dins lo vargier dins lo temps. Pas mai de « plantas adventícias ». I aviá « l’erba » e los legumes. Un vargier tengut « pròpe » aviá « pas un piau d’erba » ; quò era « un brave vargier » ente los legumes venian bien. Era « sale » si òm laissava l’erba crubir lo terren. « I a mai d’erba que de legumes » era pas un compliment. Aüei, òm tròba de la gent per sostener que totas las plantas an lur utilitat, que fau pas aver paur de laissar frotjar « l’erba ».

Las femnas semnavan benleu daus dàlias et daus glaiòus defòra, davant l’aiguiera, e daus geraniums dins daus vielhs topins sus quauque mur o quauqua fenestra. Autrament, quo era mai que mai los mossurs que plantavan de las flors dins los vargiers. Avian de las pelusas, de las planchas de flors, daus rengs de rampalm talhats au carrat lo long de las ’léias sabladas… Los soles legumes que se vesian pus sovent dins los vargiers daus riches que dins los daus paisans eran los artichauts e las asperjas.

Non, per nautres paisans, lo vargier era per far venir los legumes, pas nonmas per far brave. Las femnas eran pas en pena per far la sopa : queraque, i trobavan ben quauque pè de porrada, daus onhons, de las mongetas en caletas… Mai quauqua laituja, las tomatas, lo persilh per la salada, la vinheta per la moleta. Ma defunta mair ’massava los peseus dabora e emportava las caletas dins son davantau per las engrunar en gardant las vachas. (Per me, los peseus fresches au mes de junh son çò que lo vargier mena de melhor.) Vese enquera lo plaser de mon pair quand anava querre un pè de lissa dins lo vargier au printemps per desjunar. Ne’n fasiá una fretissa o ben lo minjava emb un tròç de pan fresche engraissat de grilhons. Dins lo barradis davant la maison, que trabalhavam emb los buòus e lo brabant, semnavam las mongetas e las pompiras per nurir los crestians mai per los pòrcs.

Los aubres fruchiers eran per minjar… mai per beure. Figier contra lo mur rasis lo vielh forn, pomiers, nogiers, periers, pruniers, cirieirs deçai delai dins lo barradis, lo coderc o las quitas terras… Òli de cacaus praissat au molin, confitura de prunas, tartras de pomas, clafotis de cireijas, citre un pauc jasbre per mainatjar lo vin, sens obludar « la blancha » per « lo cafè e la gota »… Servian pas sovent de frucha frescha a taula per lo dessierv.  Las cireijas e las prunas se minjavan defòra quand òm las culhissiá, o ben aitot ’ribavan sus la taula confidas dins un bocau d’aiga de vita.

Per me, un vargier de estre un vargier per minjar, mai un vargier que marca bien. Un vargier « pròpe ». Deserbar : lo trabalh lo pus penible que pren lo mai de temps. Tota la semnada passada, que fasiá bon, ai ’rachat l’erba avant de semnar las pompiras e los rafes, e de plantar la salada. Ai fait aisat per ’rachar lo maurelon, lo trifolet e lo saniçon emb lo rasteu, mas tots ’quilhs pitits onhons de serp, venguts sai pas d’ente, m’an plan fait einoiar. Perden tots lurs granons autorn dau bulbe quand òm los tira de terra. Òm cuja pas los far crebar. Faudriá espandre una bascha, mas quo es pas brave. Fau ’rachar los gaugs, las chaucidas e la tranuja emb lurs raiç, e si òm los vòu pas veire ganhar tot lo vargier. Quand fará un pauc pus chaud, vendrá lo pipol, que laisse frotjar dins las ’léias, e la corriada que òm pòt jamai ne’n venir a bot. Las raiç de corriada van tròp bas jos terra. Si òm la laissa, s’envertolha après las mongetas e las chabeças de pompiras e las empaicha de frotjar. La milhòca a la fin de l’estiu apaubris la terra.

Despuei mai de cinquanta ans ai totjorn ’gut un vargier. Fau un vargier per lo plaser, per la santat, pas per mainatjar los sòus. A Châtellerault, pita vila industriala autres còps poblada d’obriers-paisans, mos vesins fasian tots lur vargier. Se cresian plan d’aver los pus braves legumes, los pus daborius… E se mocavan de los que trabalhavan mau e que prenian dau retard. Un còp que aviá gran pres de cordeu per far un rejon, un vesin faguet semblant de creire que lo reng en essa era fait exprès per i far chabir mai de mongetas. Un autre còp que aviá pas enquera dòstat mos piquets de tomatas au mes de decembre, un autre me disset sens rire que, si òm laissava los pendent tot l’ivern, tornavan menar de las tomatas l’estiu d’après. Aguí onta. Aura mos rengs son drechs e fau vesinar de las plantas que van ensemble : lissas-pompiras-favas, peseus-carròtas-porrada-tomatas-onhons… Las corgetas, los cocombres e las citrolhas fròtgen un pauc pus loenh.

Las tròbe plan bravas las plantabendas rondas daus jardiniers poetas, ente boiren tots los legumes e las flors e laissen far la natura. Eissàien pas de garnir los congelators. Mas me, demorarai totjorn un traulhabosa gormand sens imaginacion e sens fantasiá, que es uros quand la besunha a bien vengut.

Me pòde pas retener de me carrar quand ’vise mon vargier per la fenestra. Sente lo plaser de l’estre uman que a dondat la natura per i prener son viure. Los peseus son ramats de brodichas. La terra es bien trabalhada, finament escassonada, presta per los seissant-e-dietz pès de tomatas que plantarai au mes de mai quand los plants siran pus fòrts. Metrai una ponhada d’autrujas e daus compòste  bien descompausat dins chasque cròs. Si jala pas, si vòu far bon… Voldriá estre compausitor per far la musica de chasca plancha de legumes, coma Mossorgski per sos Tableus d’una expausicion. Si era pintre, fariá daus tableus de charas umanas emb daus legumes, de la frucha e de las flors coma Arcimboldo. Ma femna ne’n fai de las figuras amusantas dins las sietas per far minjar quauqua ren de saboros, de fresche e de jauvent aus goiats amonlats que coneissen nonmas las pastas e lo ketchup.

Mas dolors dins l’eschina e las nivols rojas sus lo solelh coijant que ’pelem « una charanta » e que son signe d’aiga, me disen que vai plòure. Ai sarrat los gatges : lo motocultor, la broita, la trencha, lo puat, la forcha de quatre bencs, lo rasteu e la pala. Lo pilòt d’erba vai purir dins un coenh. Tota la jornada, ai agut lo nas dins la terra. Quand levava la testa, vesiá los aubres en flors: pruniers, cirieirs, pomiers, codonhier. Las ’belhas avacavan a ’massar tot lo nectar e lo pollène que podian sus los aubres fruchiers e sus las flors de gaugs d’ente tornavan totas rossas. Garnissian las nauças daus bornats. Ai gaire pensat aus drechs de doana de Trump, a las bombas que tomben sus la paubra gent a Gaza e en Ucraïna, au climat que s’eschaura,  la natura chaulhada,  la mar que monta, las epidèmias e las catastròfas. Un vargier pòt nos far obludar un moment los malurs dau monde. S’ilhs podian nos obludar…

A Javerlhac, lo 15 d’abriu de 2025

Jan-Peire Reidi

«Agachatz los aucèls del cèl : non semenon ni non sègan ni non acampan dins de granièrs, e vòstre Paire celèst los noirís.» Novèl Testament, Evangèli segon Sant Matieu (6 :255), traduccion de Joan Roqueta-Larzac.

« Semnen pas e mestiven pas, e garnissen pas de graniers… » « Nòstre Pair celeste los nuris »… mas nautres los empoisonem !

Ente es lo cocut ? Ujan, l’ai auvit nonmas un còp, lo 30 dau mes de març. Era loenh, tot sol, e l’ai pas tornat auvir despuei. Aviá pas de monuda dins ma pòcha ; tant pieg, aurai pas de sòus ’questa annada – la carta de credit, quo es tròp modèrne, quò i fai pas… Lo paubre cocut es benleu tornat partir ; sa fumela voliá benleu pas demorar dins un país sens nis de pitits auseus per i poner sos uòus. Vesem gaire de roias, de vistrats e autres auselons.

Ente son los plais ? Ente son las tridas que montavan « au nis per la Sent Aubin », lo prumier de març ? Ente son tots los merles que estiflavan dins los boissons ? Son benleu dins las vilas, ente prenen la plaça daus passeraus. Son pas en pena d’i trobar lur viure. Los insectes per nurir lurs pitits i son pas tant empoisonats per los neonicotinoids, lo glifosate, e tots los autres produchs de l’agricultura industriala.

Lo trobem plan a dire quand drubem la fenestra de la chambra ’queu brave sabat de chants d’auseus portat per la rosada daus matins de printemps. Fasian tots a lo que chantariá lo pus fòrt e que fariá las pus bravas modulacions. Quò piunava, quò jacinava, quò girrinava, quò s’escraunava (1)… Nòstre vesin lo pinçon lançava coma una question son « Madura cireisa » totjorn a la mesma plaça dins lo bòsc darreir la maison. Contunhava mai d’un còp, e quand ne’n aviá son aise de se ’rachar lo gorjareu, anava uchar un pauc pus loenh. « Nòstre » merle, benleu encoratjat per la preséncia d’una musiciana que aima Olivier Messiaen, fasiá de las improvizacions pus melodiosas e pus variadas que las daus autres merles.

Ente son los perdrijaus e las lauvetas dins la terras ? Los perdrijaus an begut lo glifosate dins las gotas de rosada. Las lauvetas parier. Podetz ben vos permenar dins las estolhas, ne’n faretz pas levar una. La lauveta : auseu dau ceu… De la veire « mover / De joi sas alas contra’l rai,/ Que s’oblid’ e se laissa chazer », Bernat de Ventadorn s’estona que « lo còr » li fond pas de « dezirer » (2). Set segles après nòstre trobador, lo poeta anglés Shelley, saluda la lauveta, « esperit joios », sens malícia e sens migrança, que monta naut, naut, dins un espaci celeste clar, pur, armonios, divin coma son chant (3).

Tots los auseus son pas mòrts. Auviá sovent lo lauriòu en fasent mon boesc au mes de feurier. Eimatin, ai vut un rebeinit. Una senzilha a ’massat un mijon de pan sus lo mur, a bona distància dau chat. Una demiá-dotzena d’estorneus an volgut minjar los granons de la liedre. Ai laissat frotjar la liedre per las ’belhas que i venen ’massar lur darniera recòlta au mes d’octòbre. Quand  pòrten los uelhs sus una fòrma umana darreir la fenestra, los estorneus aimen mai anar becar los vermes dins lo prat. Tornaran per las cireijasons au mes de junh e per partatjar las fijas emb los burgauds au mes de setembre. Si vòle sauvar ma frucha, ai nonmas de pausar lo fusilh sus lo mur, sens quitament far petar. Comprenen… avant de comprener que i a pas de dangier ! Los estorneus, auseus que parlen… An quitament de las varietats dialectalas dins lur lingatge. S’assemblen en de las voladas de mila d’alas que fan de bravas danças acrobaticas dins lo ceu.

Vesem enquera quauquas graulas. Mas vos promete que passem pas fauta de palomas. Las palomas an pas mestier d’nsectes per nurir lurs pitits ; los beus fan dins lur gòrja un lach que los jòunes beven dins lur quite bec. Se geinen pas per venir becar la liedre, mai, quand lo virasolelh es semnat, per gratissar los semnadis, se gorjar de granas e besilhar los tres-quarts dau revengut. Quò fai que los agricultors planten de las babòias dins las terras, pendilhen a de las ficelas daus CDs que viren dins lo vent e eblausissen la sauvatgina. O ben an daus canons espauridors que fan partir los auseus e los pòrcs singlars, mai e eissaurelhen los vesins traïts a chasca petada.

Ujan, fau pas comptar veire beucòp d’irondelas. Tròben pus gaire de vielhs bastiments per bastir lurs nis de gaulha. Un còp de mai ai sentit la jòia de viure en ’visant passar de las grandas forchadas de gruas, mas pas una jòia coma la de Bernat de Ventadorn o de Shelley quand vesen la lauveta montar naut, naut… Quo es pas per aprochar un ideau que las gruas estorben dins lo corrent ascendent per-dessus la maison, mas per tornar partir vers daus país ente la natura es gaire mielhs tractada qu’aquí.

Ai cujat far una cronica sens parlar de quauques gros auseus maujauvents que an pas d’alas blanchas sus l’eschina, mas que an de las arpias a las pautas, segur : Piaus-Rosseus, que fai au gòlfe e maumena lo monde, Chin-Chin Covid, son enemic, que permena sos bateus de guerra e garnis nòstras retrumarias, Topin-la-Poison que fai la guerra e vend son pretròli, Bibin-la-Bomba, Turcon-la-Preison, e totplen d’autres sauvatges que vòlen boissar la lei, l’art e la sciéncia, que migren gaire de la libertat de consciéncia, de la libertat de paraula, mai daus autres drechs de la persona umana. Diram ren de l’Autra, Mïon-l’Esmalida, que Diu mercés a pas enquera pogut far tant de mau que los autres, mas es dau mesma semen. ’quilhs auseus legissen gran Shelley e los trobadors e s’aumiraudien gran de la beutat de la vita. Quoras los auselons aviblats per lur colera e las messonjas van-t-ilhs ’chabar de far eisir e de nurir ’quelas béstias de malur que boleguen, chaulhen e chafrelhen la vita de la gent e de la natura, e que espanden la violéncia, l’escurantisme, l’injustícia, la dolor e la mòrt ?

A Javerlhac, lo 2 dau mes d’abriu, 2025

Jan-Peire Reidi

1. Coma las roias, los jais e las ’jaças, los passeraus, las graulas…
2. Bernat de Ventdorn (1125-1200) « Quan vei la lauzeta mover (…) / Meravilhas ai car desse/ Lo cor de dezirer no’m fon »
3. Percy Bysshe Shelley “To a Skylark” (1820)   “Hail to thee, blithe Spirit! / Bird thou nevever wert / That from Heaven or near it / Pourest thy full heart / (…) / Higher and higher still /.../ The blue deep thou wingest,/ And singing still dost soar, /  And soaring ever singest”

Sabe pas si Shelley aviá legit Bernat de Ventadorn, mas trobem mai d’un element comun dins l’inspiracion, los sentiments, los imatges e lo simbolisme.

PATZ E LIBERTAT

Dins son discors d’acceptacion dau Prèmi alemand de la patz diumenc passat (1), Salman Rushdie parlet de la patz, de la libertat e daus contes coneguts en Índia, son país de naissença, jos lo nom de Panchatantra.

Un rei lion plan bonevolent e un buòu pasible vengueren amics a pus poder se parcir. Lo lion, que passava tot son temps a blagassar coma lo buòu, ne’n obludava de chaçar e laissava los animaus crebar de fam. Dos chacaus sorniauds e ambicios fagueren creire au lion que lo buòu enginjava quauque meschant torn contra se, e au buòu que lo lion lo voliá tuar. Se bateren. Lo lion tuet lo buòu. Las béstian fugueren contentas d’aver de que minjar. 

Dins los contes de la Panchatantra, los bons ganhen pas totjorn contra los coquins. Vivem parierament dins un monde « sens morala e sens vergonha, un monde de traitesa e de rusa ». Aüei, çò-ditz Rushdie, « la patz es coma una fantasiá que nos ven d’una dròga fumada dins una pipa ». Volem la patz, mas es plan malaisat de la trobar, en-defòra de nautres mai en dedins. 

Rushdie a dins l’idéia d’escrir un conte titolat « L’Òme que reçaubet lo prèmi de la patz ».

Dins un vilatge ente an costuma de donar daus prèmis per la pus gròssa coia, la pus genta dròlla, l’estimacion dau pes d’un pòrc, e ch. a. un còp per an, quauque còuportaire promes d’acordar daus prèmis plan braves aus laureats. E lo veiquí de distribuir daus prèmis dins de las botelhas marcadas Veritat, Beutat, Libertat, Bontat, Patz. Los premiats plan deçaubuts aurian mai aimat tucar daus sòus ! Quand lo còuportaire donaire de prèmis tòrna l’annada d’après, es plan mau reçaubut. Lo que a begut la botelha de la Veritat, ditz aus uns e aus autres tot çò que pensa de ilhs, e se fai plan mau veire. Los vilatjauds pòden pus sufrir la Beutat venguda aguissabla de gloriosetat. Son plan chucats per la Libertat que se creu tot permes. Viren l’eschina a la Bontat que vòu estre una senta. E voldrian plan li boissar son sorire, a la Patz que demòra ’quí, sietada jos un aubre, quand la gent s'afanen per surtir de totas lurs dificultats.

La destinada de Salman Rushdie fuguet de beure la botelha de la Libertat. Rencura pas d’aver tastat ’quel « elixir ». Quò li a permes de far lo trabalh que a totjorn volgut far, çò-ditz ; son vint-e-dosesme roman vai pareitre dins gaire de temps. « Lo vin de la libertat » es una bevencha plan dangeirosa per los escrivans. L’exercici de la libertat los opausa a las fòrças de la « non-libertat » (unfreedom).

Rushdie ne’n ditz pas mai sus lo dangier que a pesat sus sa vita a tot moment despuei la fatwa de Khomeini en 1989, mai de l’atemptat au coteu de Nuòva Iòrc en 2022 ente perdet un uelh, l’usatge d’una man, e se’n fautet de ren que fuguès tuat.

Rushdie a l’aer de dire que la patz ven après la catastròfa finala, e gaire autrament. Discors pessimiste plan estrange venent de quauqu’un que accepta un Prèmi de la patz. De mon costat, sabe, coma George Orwell que « lo pieg ’rieba totjorn »  (“the worst always happens”), mas l’einnocent que sei vòu creire que la diplomacia pòt trobar los equilibris geopolitics que nos podrian tornar la patz durablament. L’acòrd dau Divendres sent en 1998 entre los Protestants e los Catolics en Irlanda dau Nòrd es un exemple de patz tornada avant la fin d’un conflicte sens  la victòria d’un biais o de l’autre.

(1) Article paregut dins The Guardian, The good guys don't always win': Salman Rushdie on peace, Barbie and what freedom cost him, Wed 8 Nov 2023

A Marennes lo 12 de novembre de 2023

Quand partit a l’armada en 57, aviá « una sensibilitat politica » ; era membre de l’UGS (Union de la Gauche Socialiste), una formacion compausada en partida de dissidents de la SFIO, dau PCF e de militants de Témoignage chrétien que venguet pus tard lo PSU. Gaire de monde eran opausats a la guerra, presentada en França coma « una operacion de manten de l’òrdre ». Claudi Assemat analisa emb beucòp de luciditat coma, un còp ’ribat « sus lo teatre de las operacions », un jòune òme que aviá gaire enviá de far la guerra es oblijat de tirar dins la direccion d’ente venen las balas, emb l’idéia de pas estre tuat o de far fugir los que li tiren. E vei lo ’quí vengut « un militar ». Au contrari d’autras companhias, comandadas per daus sauvatges, son capitani eissàia de menar « una guèrra pròpra », chausa impossibla.

Pas aisat de dire ’quilhs cinc « fachs » que a chausits per contar los sovenirs que l’an tant  « tafurat », que ne’n a fait daus meschants raibes (« sòmis ») de las annadas de temps. Li fau una granda fòrça de volontat per dondar son emocion avant de nos contar chascun de ’quilhs cinc eveniments. Tres de ilhs son daus crimis de guerra que a vuts de sos uelhs. : colleccion de colars d’aurelhas, preisonier esgorjat, e lo darnier, lo pieg de tots : exercicis de tir dau canon sus un tropeu d’ovelhas, sus lo bargier e lo pitit dròlle que l’acompanhava. Quand era pitit, Claudi Assemat, aitot se, gardava las ovelhas de sos grands-parents dins la Montanha negra...

Que pensar de la letra d’excusas dau FNL (òc !) per son error, après una embuscada de la companhiá de Claudi Assemat ? Los avian pres per una autra companhiá, daus sauvatges que violavan e massacravan la gent. Barbariá daus uns, dignitat daus autres.

Aprenem aitot que l’armada francesa practicava los bombardaments au napalm. Claudi Assemat poguet sauvar au darnier moment los 34 òmes de sa seccion quand comprenguet que s’aprestavan de los bombardar « per error ».

Visquet longtemps emb sos traumatismes après la guerra. Li fuguet impossible de tesmonhar. Pas un de sos articles fuguet publicat dins los jornaus. Quo era mau vut de « criticar la França », e quitament dangeiros a l’epòca daus atemptats de l’OAS.

Quand lo rideu se barra, la sala amudida per l’emocion espera un long moment avant d’aplaudir. Mercés, Claudi Assemat. Mercés, Patric La Vau, d’aver meritat ’queu tesmonhatge.

A Javerlhac, lo 5 de novembre de 2023

Veiquí ma revirada d’una « breçairòla cosaca » escricha en 1838 per lo poeta russe Mihaíl Lermontov (1814-1841). Lermontov participet a la guerra menada per l’armada russa contra los pòbles de Caucase.

Per l’anecdòta, vos rapelas benleu que a la fin dau debat de Chirac e Jospin en 2002, Chirac citet : « Lo Chechen ferotge afila son coteu ». Trobaras benleu coma me que ’quela breçairòla « de guerra » a un son esritjos ’questes jorns…

BREÇAIRÒLA COSACA

 Mihaíl Lermontov (1838)

Duerm, mon gente pitit dròlle,

Som-som, som-som.

Pasiblament lo creissent clar,

T’espia en ton breç.

Ieu te vau contar daus contes,

Chantar ’na chançon ;

Duerm doçament, barra tos uelhs,

Som-som, som-som.

Sus las peiras cor lo Terec,

L’aiga bat lo ròc :

Delai lo Chechen ferotge

Afila un coteu ;

Mas ton pair es un vielh sodard,

Un valhent guerrier :

Duerm, mon pitit, sias tranquille,

Som-som, som-som.

Aprendras, quand to temps vendrá,

Lo mestier de guerra ;

E ardit, lo pè a l’estriu,

Prendras ton fusilh.

Sela de seda brodarai

Dau chavau guerrier.

Duerm, duerm, mon enfanton, mon filh,

Som-som, som-som.

Auras mina de chivalier,

Anma de Cosac.

Surtirai te ’visar partir –

Levaras la man…

Tota la nuech amarament,

Sola purarai !..

Duerm, mon angel, suau, doçament,

Som-som, som-som.

Desconsolada esperarai,

Migrarai de tu ;

Sirai la nuech a m’esmajar

Lo jorn a prejar,

E pensarai que t’einoias

Tan loenh dau país…

Duerm ; un jorn vendran los einuegs,

Som-som, som-som.

Te donarai, per lo chamin,

Un imatge sent :

Lo gardaras, en prejar Diu,

Plaçat sus ton cor ;

Avant lo dangier dau combat,

Òc, pensa a ta mair.

Duerm, mon gente pitit dròlle,

Som-som, som-som.

A Marennes, lo 14 d’octòbre de 2023