Lo Chamin de la font, blog occitan de Jean-Pierre Reydy (Jan-Peire Reidi)

Quauques mots paisans de quante era pitit

Banas, morrilhons, ju, julhas,

Brabant, rejas, semen, balharc,

Tauvera, romdres e rochiers,

Agulhada, cassons, chaucidas.

Charamat, plunhon, trau, jabletas,

Barja, boiriu, paus e ranchiers,

Tassalh, timon e chambariera,

Charreg de fen, dalh e coadier.

Pinambors, bren, bacada, chaudiera,

Chabeças, puat, bòtja, lavador,

Bac, sanaire, budeus e bodins,

Genitòris, codena, pedoira.

Estable, femorier, jalinier,

Mara, coderc e barradis,

Aiguiera, coada, selha, chiador,

Pouvera, gaulha, meitadier.

A Javerlhac, lo 17 de julhet de 2025

Non, fau pas importar daus Estats-Units çò que trobaram dins nòstras sietas. Mas zo fau pas mai produir chas nos emb las mesmas metòdas de cultura. Daus agricultors damanden de las « derogacions », vòlen « una deregulacion » per « resistir a la concurréncia », çò-disen, o ben aitot : « per nurir tot lo monde ». Si nòstres agicultors fan venir sus lurs terras e dins lurs elevatges la mesma salopariá que los autres, perque voldriam-nos la ’chaptar e la paiar pus  char ?

Trump vòu a tota fòrça nos far minjar de la vianda clafida d’ormònase d’antibiotics e daus polets que an bonhat dins l’aiga de Javel, que la venda n’es defenduda en Euròpa. Autrament, faudrá paiar sos drechs de doana après lo 9 de julhet. Nos vòu nos far ‘chaptar la vianda de ’quel elevatge au Texas, que se’n parla dins un article dau National Geographic. Vint mila vachas i son barradas dins de las condicions espaurissablas. Quand damanden au proprietari si es pas geinat per la pudentor, respond : « I smell money ». Aima l’odor daus sòus, ’quel òme.

Lo comissari european charjat de negociar un acòrd emb los Estats-Units, l’Eslovac Maroš Šefčovič, siriá preste a far de las concessions. Si ne’n fam pas, paiaram pus char nòstres telefonets e nòstres ordinators. Nòstre vin de Bordeus e nòstre champanha se vendran pus, mai las automobilas de l’industria alemanda. Falhidas, usinas barradas, milions de chaumaires… La roina, si volem pas minjar de çò que vòle dire, de la merda made in USA. Trump nos tòrç lo braç, nos pren en ostatge… las metafòras manquen pas. Mas coneissent Trump coma lo coneissem, vaudriá mielhs li far comprener que lo laissaram pas far a son idéia. Šefčovič disset un pauc pus tard que l’Euròpa aviá pas prevut de chamjar sas reglas de seguretat alimentària. De segre.

En bona logica economica –la daus merchats !– òm pòt pas d’un costat far paiar daus drechs sus un produch estrangier, enquera mens ne’n defendre l’importacion, mai s’estonar si los autres fan parier de l’autre costat… Perqué refusariam lur vianda e voldriam que ’chaptessan nòstre vin e nòstre conhac ?  

Prumierament per la rason plan simpla que ne’n avem pas mestier de lur vianda de meschanta qualitat. Ne’n sobrem en Euròpa. L’autra rason es que, mens chara o pas, faudriá despensar de l’energia per li far traversar las mars e los continents, una pollucion de mai que podem plan parcir. (Aüei, fai 40° a l’ombra a Javerlhac). Avem quitament pas mestier de ’quilhs produchs que an fait lo torn de la Terra ;  i a  ben a París daus restaurants japonés ente fan daus plats japonés emb de la besunha venguda daus alentorns ! (1).

Lo jornalista american Alexander Hurst, que escris per The Guardian e demòra en França, nos ditz franchament : « Cresetz-me, lo minjar daus Americans es la darniera chausa que fai mestier a l’Euròpa » (2). Sap de qué parla, se que s’es elevat dau costat de Cleveland, dins Ohio. Veiquí quauques exemples de la besunha que la gent de son país cónhen dins lur ventre en mai de las ormònas. Lo « siròp de bigarroelh de nauta tenor de fructòsa » (fructose corn syrup) es mes dins quasiment tot çò que mingen, dins los quites repas daus dròlles a l’escòla. La margarina remplaça lo burre ; e lo sucre, lo sucre… lo sucre vai pertot, dins la quita pizza. La besunha « vegetariana » es mai « transformada » que tot lo resta… E pòden pas comptar sus una « Administracion de l’Alimentacion e daus Remèdis » (Food and Drug Administration) atacada per Trump, e que perd sas capacitats de regulacion e de contròlle !

Lo jornalista nos descris los legumes de son país, plan gròs e impecables de pareissença, mas tractats e tornats tractar, sens sabor e gaire jauvents. Los Americans que venen en França son estonats de trobar dau burre de ’quela qualitat e de descrubir la sabor vertadiera daus prossecs e de las fresas. (Lur diram pas çò que sabem tots : que aquí aitot los coquins pòden vos vendre de la besunha de paubra qualitat). E si demòren un pauc mai de temps, vesen tota la varietat de la produccion, una diversitat que devem pas laissar perdre. Çò que se minja es un afar vertadierament identitari.

Benleu que som pas « coërents » de damandar lo proteccionisme alimentàri d’un costat, mai los avantatges de la mondializacion de l’autre. Mas fau encoratjar e sostener la produccion locala per l’amor de defendre nòstras entrepresas e nòstres emplecs e de pas tant chaulhar la natura. Podem comprener mai sostener los agricultors que refusen l’importacion de besunha venguda de país ente las reglas de seguretat sanitària son pas tan contrenhentas. Podem comprener lurs grandas dificultats. Mas comprene pas los que vòlen suprimir las reglas. Qui vòu ’chaptar una besunha maujauventa e de paubra qualitat ? E coma comprener la malícia de qauques uns contra los que vòlen defendre nòstra santat ? Son pas enemics daus agricultors, queraque ; que la proteccion de la natura – e de nòstra vita– se pòt pas far sens ilhs. Òc-es, nòstres agricultors son preisoniers d’un sistema que ne’n son las prumieras victimas.

Comprene enquera mens los elegits que vòten las « derogacions » de quò-’quí o de quò-lai, las autorizacions de la poison agro-chimica per de las periòdas limitadas que ’chaben jamai. Cresen benleu o vòlen creire e nos far creire los rapòrts « scientifics » de l’industria. Permeten lo banditisme environamentau. « I smell money », coma ditz l’autre. Pertant respiren lo mesma aer, beven la mesma aiga que los autres, e lurs dròlles mingen pas tots de la besunha biò dins las cantinas de lurs escòlas privadas. Son pertant pas sus una autra planeta, los milions d’estres umans que malevien dins la miséria alimentària e sanitària. Òm se damanda ente es la diferença entre l’ideologia de la cupiditat e la bestiariá, o si aimatz mai, entre la bestiariá e la perversitat.

A Javerlhac, lo 30 dau mes de junh 2025

(1) Veire l’article mencionat çai-dejos.

(2) I grew up on American food. Trust me, it’s the last thing Europe needs. Alexander Hurst,

The Guardian, Fri 20 Jun 2025

RIMA LEUGIERA

’belha

Linga de miau, coá de fisson,

           L’una jauventa, l’autra non.

bomba (far la bomba) (1)

Los reis de guerra fan la bomba,

           Lo ceu sus las testas tomba,

La gent fugen, creben de fam,

Quoras los tuaires tombaran ?

bòsc  

Brochilhons, còças còus copats,

           Machinas dins los bòscs roinats.

Burgon (2)

Cacau colat e amburgons

Fan frotjar ventres e tetons.

climat

Lo glacier fond e la mar monta,

L’isla es nejada e l’aiga emporta

La gent, las maisons, mai lo pont,

Mas la sechiera a tarit la font.

coteu

Long, dur, ponchut, bien afilat…

Freg. Plan freg.

mar

Lo fons de la mar es rasclat,

Balenas, daufins, venen sords,

E lo plastic a tot chaulhat.

Prejatz per nòstres peschadors.

molins de vent

Viratz molins, bufa lo vent,

Sens vos veire volem lo corrent.

musica (militara)

Anem, enfans de la bataria ! (3)

Per pas lo nommar

Glorios, messongier, fumelaire,

Plan riche, ausard e raubaire,

Crudeu, racista e fantasios,

Fuck you ! Fuck you ! Fuck you ! Fuck you !

reclana 

Lo solelh ràia mai quò plòu,

Lo bon Diu ten son filhòu…

Lo diable borra sa femna e marida sa filha…

Un afar de familha ! E nautres ? Som convidats ?

reclama (4)

 Reclama dau matin

 Roina la carta de credit,

 Reclama de l’enser

 Fai tuar la radiò emb plaser.

A Javerlhac, lo 16 dau mes de junh 2025

(1) faire bombance

(2) Dins los minjaviste « Burgons (Co)quings ». Burgon es lo chafre de Jan Gorinchas (1811-1895), un « bon » bandit plan conegut dins nòstra partida dau Perigòrd-Lemosin.

(3) L’autor es mon pitit-filh, Timothée, quand aviá tres ans.

(4) Reclana dau matin / Mena l’aiga a plen chamin/ de l’enser…/ mena l’aiga a plaser.

JACINDA ARDERN

Jacinda Ardern fuguet Prumiera ministra de Nuòva Zelanda sieis annadas de temps, de 2017 a 2023. A l’atge de 37 ans, fuguet una femna chap d’estat de las mai jòunas que lo monde aviá pus conegudas. Tres mes avant sa presa de foncion, se trobet gròssa d’una filha que nasquet au mes de junh de 2018. Ela e l’anciana Prumiera ministra paquistanesa Benazir Bhutto son las doas solas dirigentas d’un estat que agueren de las famihas pendent lur mandat. Prumiera ministra, gròssa, pas maridada. Ditz que son òme, Clarke Gayford, un presentator de television, es un « eroi feminista » . Gayford s’ocupava de Neve, lur pita dròlla, entre las tetadas pendent que la mair parlava a las Nacions Unidas. Jacinda Ardern a totjorn volgut montrar que son ròtle de mair geinava pas son trabalh de Prumiera ministra, e inversament.

Jacinda nasquet dins una familha de Mormons, una religion crestiana venguda daus Estats-Units. Son pair era policier e sa mair femna de servici dins una cantina escolara. La costuma daus Mormons d’anar tustar a las pòrtas per espandre la bona paraula fuguet una bona preparacion per lo militantisme au Partit Trabalhista : quò li fasiá pus ren de se veire barrar la  pòrta au nas. Pertant, era una persona d’una granda sensibilitat. Degun pensava que auriá la resiliéncia volguda per assumir de las responsabilitats politicas. Coneissian pas son coratge.

Jacinda Ardern. Deuriá escrir son titol oficiau, « Dame Jacinda Ardern » dins la nomenclatura britanica. Mas a beu aver totjorn respectat la reina e lo rei de Gran Bretanha, demòra republicana e socialista. Parierament, a pas virat l’eschina aus Mormons, que li an donat lo sense « dau servici e de la charitat », mas es venguda agnostica e defend los drechs daus LGBT.

Fuguet deputada au Parlament de Nuòva Zelanda a l’atge de 28 ans. Venguet Prumiera ministra 9 ans pus tard un pauc per azard, après la demission d’un menaire trabalhista incapable de ’restar la baissa dramatica dau partit dins los sondatges. Jos la direccion de Jacinda Ardern lo Partit Trabalhista veguet sa popularitat montar dau jorn au lendeman. A las eleccions de 2017, Ardern ganhet una majoritat relativa e venguet Prumiera ministra d’un governament de coalicion compausat de centristas e de Maoris (lo pòble indigèna de Nuòva Zelanda avant que fugués colonia britanica en 1841). Las eleccions 2020 li doneren una majoritat absoluda.

En 2018 Jacinda Ardern prometet de diminuar de meitat la paubretat daus mainatges, d’eslonjar los comjats après una naissença, d’aumentar las aidas socialas, de paiar las consultacions medicalas, los produchs d’igièna menstruala dins las escòlas, de far bastir daus lotjaments sociaus… Era a l’opausat de Trump dau tot au tot. Representava una politica progressista marcada per l’empatia, l’emocion, l’antiracisme, la feminitat : lo simbòli d’una epòca mai racionala, mai benevolenta,  de quante las reglas de vita en societat aviá enquera dau sense. Ditz que aima la politica perque aima la gent e que aima la democracia e lo pòble mai que lo poder.

Au mes de març de 2019 lo país coneguet l’atemptat lo pieg de son istòria. Un terrorista australian de la drecha extrema tuet 51 musulmans e ne’n blacet 49 au moment de la pregiera dau divendres dins una mosquea de Christchurch. Jacinda Ardern se crubit los piaus d’un carrat coma una musulmana per anar embraçar los parents de las victimas e purar coma ilhs. Disset simplament “They are us” (« Son nautres »), coma disiam « Sei Charlie ». Per parlar daus immigrants, disiá : « An chausit de far de Nuòva Zelanda lur país ; son aquí chas ilhs ». Faguet votar en ren de temps una lei per contròllar las armas de fuòc. Co-presidet coma Emmannuel Macron una conferéncia « a la cima » que voliá empaichar lo terrorisme de se servir daus malhums per organizar sas activitats o ben promòure sas idéias.

La pandemia dau covid en 2020 fuguet per Jacinda Ardern un moment de veritat. Prenguet còp sec de las mesuras de fermetat per impausar lo confinhament e segre los contactes. Sa politica fuguet pertot donada en exemple. Era basada sus una apròcha racionala, sus los modèles de donadas e los avis daus experts. Son biais de parlar regulierament aus ciutadans e de los tener assabentats – lo contrari de Bolsonaro, Trump e Johnson – fagueren que Nuòva Zelanda surtit dau confinhament pus tòst que los autres país. Donet un imatge noveu de son país, fait de franchisa, de compassion, de l’acceptacion de la diversitat e d’un biais noveu de governar : jòune, uman, oneste.

Malurosament, lo variant Delta, mai contagios, ’ribet en 2021. Après 7 setmanas de confinhament e de contròlle de la vaccinacion, Jacinda Ardern sentit una rompedura de l’unitat e de la solidaritat ciutadana. 3000 manifestants assemblats davant lo Parlament, l’insulteren, la tracteren de dictator, permeneren de las fotos d’ela emb una mostacha d’Hitler, de las crotz gamadas, mai una quita poténcia. En 2022, sentit que lo vent aviá virat. Se trobet au mitan d’una mar de colera e d’aguissença. Au mes de genier de 2023, anoncet sa demission de son pòste de Prumiera ministra. La deçaubuda fuguet granda per totplen de gent. Disset que « mancava de carburant en reserva » e que « se sentiá pus capabla d’exerçar lo poder au niveu volgut ». Aüei, ensenha a l’unversitat de Harvard, ente es charjada d’un cors sus l’exercici dau poder. Es contenta de profitar de l’anonimat aus Estats-Units, mas vòu tornar dins son país per s’ocupar de sa filha.

Jacinda Ardern pensa que lo covid a destruch las basas de referéncia de la vita en societat. De las fòrças de destruccion, de malícia e de chaitivetat, se deschadenen pertot dins lo monde. Veiquí sa responsa, la responsa d’una persona que a exerçat lo poder :

«  [Som aüei] dins un monde d’insecuritat economica, globalizat e interconnectat, tot bolegat per la technologia. Fau daus remèdis que tenen compte de tot quò. Son sovent de las mesuras duras, malaisadat de far comprener e d’aplicar. Autrament, chausissetz de blasmar. Blasmar los autres, los immigrants, los autres país, las institucions multilateralas. Fin finala, quò resòuv ren. Avetz dau monde maucontents, esmalits, e enquera mai barrats dins lurs idéias. »

Nuòva Zelanda aviá pus agut de governament mai a drecha que lo d’aura. Vòu desfar l’òbra de Jacinda Ardern, a començar per los drechs daus Maoris. La Jacinda sosteniá la cultura maori e l’ensenhament de la linga. Pensa que quauquas refòrmas demoraran : la lei Zero Carbòni, quauquas mesuras contra la paubretat daus mainatges, la refòrma de la lei sus l’avortament.

A nonmas 44 ans. Creu enquera que l’onestetat, la benevolença e l’empatia ’chabaran per ganhar. « L’empatia es una fòrça ».

We love you, Jacinda.

A Marennes, lo 9 dau mes de junh de 2025

 Sorças :

• The Guardian Sat 31 May 2025 “Empathy is a kind of strength” : Jacinda Ardern on kind leadership, public rage and life in Trump’s America
• Wilipedia in English e autres sitis

L’ÒBRA D’UNA VITA

(en mòda de partimen)

Dins lo filme de Renaud Fély que veguerem lo mes passat a Bordelha (Do côté de Germont), un parent de la Marcela Delpastre parla d’un còp que sa femna disset a la Marcela e ela avian totas doas fait doas òbras diferentas mas, a son idéia, tant importantas l’una coma l’autra : l’una coma mair de familha, l’autre coma escrivana. La Marcela zo prenguet mau. Pensava benleu que sos libres avian una valor unica que se podiá pas comparar a l’elevatge de dos o tres goiats o goiatas. Franchament, me damande laquau aviá rason o ben si avian pas tòrt totas doas.

« Un òme que aima pas los mainatges e los chins pòt pas estre completament chaitiu » disiá l’umorista. Meitat colhonaire, meitat provocaire, sembla tractar los mainatges parier coma los chins. Segur, si setz coma me que ai passat una granda partida de ma vita en companhiá de mainatges e de chins, ’queu  cinisme assumit vos fai benleu lo mesma efiech qu’a me.  D’un costat, avem enviá de ne’n rire, perque pensem que quo es una provocacion per colhonar, d’un autre, òm se ditz que quauqu’un que vanta lo manca d’empatia per los pitits deu ben mancar vertadierament d’un pauc d’umanitat. E nòstre amusament nos empaicha pas de sentir  – coma dire ? – benleu pas de  mespres per ’quela persona, mas de la plànher un petit totparier. E d’alhors, oblueda que los mainatges d’aüei siran los òmes e las femnas que paiaran sa pension de retirada !

Òc, lo respect de la mair de familha e la proteccion daus pitits son de las reglas instictivas,  un ressòrt de vita, una pulsion de reproduccion de nòstra espécia. La violéncia envers los mainatges fai crema a la consciéncia umana. ’Quilhs sentiments son talament fòrts que los de nautres chausissen de pas aver de mainatges se senten oblijats de se’n carrar d’un biais cinic, arrogant e provocaire que se vòu plasent o ben de ne’n donar – o ben de se’n donar – de las rasons, mai si degun lur damanda ren. Disen, per exemple, que vòlen pas far viure un autre estre uman dins un monde de miséria sociala e de pollucion environamentala. Los que fan daus pitits an pas mestier de rasonar ; chausissen d’aver una familha, quo es tot. E beucòp de cobles heterosexuaus e homosexuaus vòlen a tota fòrça adoptar o ben damandar l’inseminacion. Avant la contracepcion, mai que mai, la gent fasian daus pitits perque fasian daus pitits. Parier dins los país que coneissen lo lapinisme : disen que los pitits son un present de Diu. Oblueden que Diu a laissat a Monsur e Madama la libertat de metre un penis dins una vagina e d’i laissar dau semen, o pas. Autres còp, la mortalitat infantila e lo biais de viure fasian que lo lapinisme era pas tròp un dangier per las societats umanas. Aüei, Diu mercés, la medecina a fait dau progrès dins tots los país, mas la subrepopulacion pòt tarir las ressorças e chaulhar la natura.

Eimatin, tròbe sus « Fàcia de boc » ’quela. remarca d’una mair de familha : « Ma testa me ditz que ai dos mainatges, mon compte de banca que ne’n ai quatre, mas aurelhas que ne’n ai uech, lo pilòt de linge sale que ne’n ai una tribú ». Òc, pas aisada la vita de las femnas d’aura. Tot far, tot preveire : ’bilhar, nurir, netiar, lavar, menar e anar querre a la crescha o ben a la nuriça, a l’escòla, au centre aerat, a las « activitats » esportivas e culturalas… Pas un moment per se pausar. E sa vita es enquera mai malaisada quand los dròlles son malaudes e quand l’òme, per una rason o una autra, fai pas sa part dau trabalh… Jòunas femnas que vos sentetz gastas, pensatz benleu que dins quauquas annadas, quand los mainatges auran frotjat, siretz un pai mai tranquillas. E ben non ; auretz mai de temps per vos, mas ’restaretz jamai de migrar per vòstras familhas. Vendran los dangiers, « los problemas », los moments de difficultat per los dròlles e las dròllas, las prumieras grandas deçaubudas, los malurs benleu… Dirai pas si los estats que encoratgen una polititca natalista fan bien o mau de decorar las mairs de familhas nombrosas, mas ai beucòp de respect per ’quelas femnas fòrtas e valhentas que fan lur trabalh en defòra mai a la maison.

Franchament, vautres e vautras que setz aura grandas-mairs e grands-pairs, las rencuratz ’quelas annadas d’esfòrç, de migrança e de jòia ? Los prumiers pas, las prumieras paraulas, los mots inventats, las festas, lo monde dins los uelhs d’un mainatge, la formacion de sa personalitat, lo bonur de lo veire frotjar, l’enviá e la fòrça de creire a l’avenidor ? Vos sabe pas, mas ieu pòde pas imatginar l’òme que sei aüei sens tot çò que ’quela epòca de ma vita a laissat au fons de me – mai si gardarai totjorn la pena de las quatre annadas passadas sens mos dos prumiers dròlles. Aura que sei vielh, mon grand bonur es d’aver pogut lo veire frotjar lo pus jòune de mos pitits-filhs despuei tot pitit d’una setmana a l’autra, de lo veire e li parlar emb lo telefonet, e quand ven en vacanças, de l’auvir jacassar, de respondre quand damanda perqué quò-’quí, perqué quò-lai, e d’establir coma se una relacion de confiança e de complicitat.

 La mesa en parallèle, dins lo filme de Fély, d’una òbra literària e de familhas portadas e menadas de la concepcion a l’atge adulte, me faguet pensar au roman de l’escrivan britanic Ian McEwan paregut en 2022 e titolat « Lessons » (1). Lo libre, que dòna gaire de leiçons d’alhors, conta los 70 ans de vita de Roland Baines, nascut en 1948, sus lo fons daus grands eveniments que lo monde a coneguts despuei : la crisi de Cuba, la dubertura dau mur de Berlin, la chasuda dau comunisme, Thatcher, lo Brexit, lo Covid… Roland, fuguet victima d’un destornament de minor a 14 ans, per una femna adulta que ne’n faguet son servidor sexuau dos ans de temps, e se’n es jamai remes. Artista mancat, a viscut de pitits trabalhs e a ren fait de sa vita. Sa granda « òbra » es d’aver elevat tot sol son filh abandonat per sa mair. Gaire de temps après la naissença e un an de maridatge, Alissa, la femna, aviá laissat son òme e lo mainatjon e disparegut. Dins una pita letra que Roland aviá trobada sus lo liech emb las claus de la maison, Alissa explicava que se sentiá anientida per son òme, son nenet e lurs exigéncias. Voliá consacrar sa vita a l’escritura. Venguda « la pus granda romanciera d’Euròpa », quand son filh trobet son adreça en Alemanha e anet la veire setze ans pus tard, li barret la pòrta au nas…

Lo libre de McEwan pausa totplen de questions. A la question principala de dire si Alissia aviá agut rason de sacrifiar sa vita de familha a son òbra, Roland, que sap la qualitat de sa creacion literària, respond de òc. Agués jamai pogut produir una òbra pariera si fuguès demorada sa femna. La valor de la creacion permet de perdonar en partida la crudeutat de l’artista.

La Marcela Delpastre que fuguet pas oblijada de chausir l’escritura d’un costat, un òme e un dròlle de l’autre, mas poguet pas laissar son pair e sa mair, sa maison e sa bòria, faguet de Germont lo subject de son òbra. A la question de saber si l’òbra d’una escrivana que a pas d’experiéncia de la maternitat ne’n suefra, respondrai que non. L’art a pas mestier d’una experiénça umana mai o mens richa. Ne’n podriam discutir longtemps, mas refusarai de comparar los meritis d’una mair e la valor unica d’una òbra artistica, e gardarai un respect prigond per l’una mai per l’autra.

A Javerlhac, lo 6 de junh de 2025

1. Leçons, la revirada en francés fuguet publicada per Gallimard en 2023.

MON LIBRE EISSEBRAT

« To kill a mocking bird is a sin. »

Harper Lee, To Kill A Mocking Bird (1)

Mon libre es eissebrat

per la pita dròlla eissicada esjarrada espaventada que creda « Au secors ! »

quo es far pechat de tuar un auseu mocandier

Mon libre es eissebrat

per los tropeus umans sens paraula barrats tochats d’un biais a l’autre de lor preison sens teulada

per sufrir de la fam e morir viste pus viste d’acier de maladiá

pòden pus endurar

Mariam Issa lo chamin de la fugida en Egipte es copat

Mon libre es eissebrat

per las sirenas que sislen la mòrt que plòu sus la vila

maisons esventradas angoissa daus abrics mòrt que tomba dau ceu

Mon libre es eissebrat

per los medecins e los jornalistas empaichats de sonhar d’assuausar de dire

per las fòmas umanas dins las lunetas daus fusilhs

e las que van morir sus los ecrans tuaires

e l’òme freg sietat que comanda la mòrt

Mon libre es eissebrat

per las messonjas que bomben rebomben s’espanden

calculadas per las machinas sabentas

Mon libre es eissebrat

per la poncha d’egleisa pregiera que monta pus vers Diu

venguda poncha de coteu

Mon libre es eissebrat

per lo Neron fantaisios e sinistre que chaça los sabents e los paubres

« Vergonha lo que chanta dau temps que Roma brutla »

e son sauvatge miliardari que destruis lo teissut la vita de la gent de la lei la justícia

cons que ausen tot de comediá de tragediá

Mon libre es eissebrat

per l’òme de glaça e de fuòc freg que se calcula sur sas cartas de guerra darreir daus murs daurats

per los crits de victòria e los uelhs baissats de la desfacha

e la promessa de venjança

Es eissebrat

per l’òme negre estofat jos lo pes dau policier

lo murtre comandat e la femna forçada

e lo monde esmalits umiliats que venen chaitius e chausissen lo mau

an obludat lurs grands-pairs resistents

Diu deliura nos dau mau

de lo que es autorn e au fons de nautres

Mon libre es eissebrat

lo libre que ai escrich que s’es escrich

emb los autors francés anglés americans russes occitans

Hugo Dickens Orwell

emb la gent de mon vilatge mos vesins los e las que ai aimats que m’an aimat

emb mos professors mos collegas mos elevas mos amics estrangiers esportius musicians artistas occitanistas

lo libre que sirá desformat obludat cramat purit

lo libre que ai chaulhat netiat e volgut melhorar

un libre d’esperança e de trabalh de chança e de deçaubudas de bonur e de plaser de beutat de jòia

d’amor de femna e de pitits dròlles

Una pagina après l’autra

nòstre libre es eissebrat

A Marennes, 19 dau mes de mai de 2025

Jan-Peire Reidi

1. Titol dau libre en francés : Ne tirez pas sur l’oiseau moqueur

Un òme que a pas de musica dins son eime,

Que es pas esmougut per l’armonia e la doçor daus sons,

Es preste per la traïson, lo pilhatge, la manigança… (1)

     William Shakespeare, Lo Merchant de Venècia, Acte V, scena 1

Los riches ’chapten  çò que lur fai plaser per minjar, se ’bilhar, se permenar,

sovent mai que lur fai mestier,

los paubres ’chapten çò que tròben de mens char de çò que lur fai mestier

nonmas çò que lur fai mestier.

Daus còps los paubres parcirian ben d’estre oblijats de pàiar çò que fau pàiar per poder trabalhar,

e que lur sierv pas per minjar, se ’bilhar, se lotjar.

Son oblijats de se levar dabora per anar trabalhar loenh, per un patron, un autre e un autre,

d’un solelh a l’autre,

au servici de riches que los pàien pas, o gaire, o que ’visen pas, vesen pas los paubres.

Trabalhen per far venir mai riches daus patrons que an jamai vuts que disen que son pas lurs patrons.

Son totjorn gastes.

Lur taina d’estre daus vielhs avant de venir vielhs.

Los riches-riches vòlen pas pàiar d’impòsts,

permenen lur sòus, sarren lurs sòus, per los gardar, per ne’n aver mai.

Se permenen quand an lo temps dins lurs machinas volantas, dins lurs palais bastits sus terra o que van sus la mar.

Saben pus ente plaçar lurs sòus per lur far far daus pitits,

’chapten o fan bastir dins las vilas daus grands bastiments que còsten de las fortunas,

per empaichar los mens riches e los paubres de se lotjar.

Per gloriosetat, ’chapten.

‘Chapten, mabolhen, chaulhen, roinen.

’Chapten daus tableus,

‘Chapten los òmes e las femnas que fan au balon, que fan a lo que anira lo pus redde en bateu o en bicicleta.

’Chapten de las fabricas de novelas que ausen pus dire dau mau de ilhs.

Se sierven de machinas mai sabentas que los sabents

per far venir paubres los riches mens riches que ilhs,

e los paubres mai paubres que los paubres,

per los segre totjorn e pertot,

per lur prener lurs quauques sòus,

per los far estar.

Los mai riches que los paubres son esmalits

contra los mai paubres que ilhs que podrian venir tan riches coma ilhs,

e que vòlen nonmas una teulada e una taula,

An paur

de perdre çò que an de mai que los mai paubres que ilhs.

Las femnas daus mai riches que los paubres fan pus gaire de pitits.

An paur

daus raubaires paubres, violaires de mainatges e de femnas, cotelaires, copaires ce còus,

daus chaumaires fenhants, estrangiers trichaires,

daus cresents d’un Diu estrangier e de lurs fòus,

de las femnas ’bilhadas de negre daus paubres-paubres que fan daus pitits,

mas los mai riches que los paubres son pas esmalits contra los riches-riches.

Aguissen los elegits que fan çò que pòden per pas laissar los paubres crebar de fam,

E los mai riches que los paubres

escolten los que lur fan paur,

per se far elegir e prener lo poder,

que fan creire que los dangiers que son daus dangiers zo son pas,

e que los dangiers que zo son pas zo son,

que çò que es pas vrai z’es, e çò que z’es z’es pas,

que vesen çò que cresen, e cresen pas çò que vesen,

que cresen o fan creire a un bon Diu sens bontat,

a daus òmes sens generositat,

escolten pas los que vòlen sauvar la natura, l’umanitat,

escolten pas los que son pus fins e pus sabents que ilhs.

Los paubres maluros

escolten los que lur fan creire que los sabents nos vòlen afinar, nos far malaudes, nos prener nòstres sòus e nòstra libertat,

son esmalits,

e son vielhs dins lur testa avant de venir vielhs.

Per vengetat,

se fan los vaslets daus riches-riches gaire vergonhos, bandits eideiards,

glorios, cobeitos, insolents,  

que semnen la messonja, la paubretat, lo malur,

e que an l’eime dur, espes, sens musica.

A Javerlhac, lo 21 dau mes d’abriu 2025

Jan-Peire Reidi

(1) The man that hath no music in himself

Nor is not moved by concord of sweet sounds,

Is fit for treason, stratagems ans spoils…

William Shakespeare, The Merchant of Venice, Act V, scene 1

Avetz vut lo trabalh que fan  'quelas machinas que còpen d'a talh daus ectars de boesc en ren de temps? Per me, quo es una catastròfa economica e ecologica.

Lo texte que sec fuguet publiat dins Paraulas de Novelum en 2012. Ne'n ai fait una revirada en francés (vers blancs)  per lo presentar dins l'epectacle organizat  per l'Union Occitana Camila Chabaneu lo 19 dau mes d'abriu au chasteu de Beaurecueil, comuna de Maruelh-en-Perrigord dins lo quadre de "Châteaux en fête".

Volontat de viure

Ente era lo grand bòsc la terra es desvirada.

Los brochilhons màrfies crueben sa charn craunhada.

Las còças còus copats jos la ròda que traulha

Las bilhas de chastenh nejadas dins la gaulha

Los chaisnes esbolhats, machats, escotelats,

Saben pas ente son. Lo voide a explausat.

Champ de dets cisalhats, lo país gris a freg.

Las raiç blestons de fius esbrijonats fan ren

Per butir lor semen jos lo sòu escendut. 

Los arrodaus de guerra an sejat lo teissut

Ente eran los chamins. Tot l’espaci es barrat.

Degun sap ente vai lo pilòt esciclat

De buschas boiradas de bocins d’aubre vielh,

Dau gigant que beviá la saba dau solelh.

Faudrá mòure son arma per far un bilhet nuòu

E la gent dau país roinat prendran lo dòu.

Au Grand Lac, lo 11 de feurier de 2012

Volonté de vivre

Le grand bois n’et plus là ; la terre est chavirée, 

Les brindilles percluses couvrent sa chair rongée. 

Les souches cous coupés sous les roue qui piétinent

Les troncs de châtaigniers que la boue a noyés,

Les chênes effondrés, meurtris et poignardés,

Ignorent où ils sont. Le vide a explosé.

Champ de doigts cisaillés, le pays vide a froid.

Les racines écheveaux, fils émiettés, en vain

Veulent pousser leurs germes jusqu’au sol déchiré.

Les ornières de guerre ont scié le tissu

Où étaient les chemins. Tout l’espace est fermé.

Nous ignorons où va le tas déchiqueté

De ces bûches mêlées aux lambeaux du vieil arbre,

Du géant qui buvait la sève du soleil.

De son âme broyée pour un billet de banque

Le pays démuni revêtira le deuil.

DINS LO VARGIER AU MES D’ABRIU

Me sovene pas aver jamai auvit parlar de « meschantas » erbas dins lo vargier dins lo temps. Pas mai de « plantas adventícias ». I aviá « l’erba » e los legumes. Un vargier tengut « pròpe » aviá « pas un piau d’erba » ; quò era « un brave vargier » ente los legumes venian bien. Era « sale » si òm laissava l’erba crubir lo terren. « I a mai d’erba que de legumes » era pas un compliment. Aüei, òm tròba de la gent per sostener que totas las plantas an lur utilitat, que fau pas aver paur de laissar frotjar « l’erba ».

Las femnas semnavan benleu daus dàlias et daus glaiòus defòra, davant l’aiguiera, e daus geraniums dins daus vielhs topins sus quauque mur o quauqua fenestra. Autrament, quo era mai que mai los mossurs que plantavan de las flors dins los vargiers. Avian de las pelusas, de las planchas de flors, daus rengs de rampalm talhats au carrat lo long de las ’léias sabladas… Los soles legumes que se vesian pus sovent dins los vargiers daus riches que dins los daus paisans eran los artichauts e las asperjas.

Non, per nautres paisans, lo vargier era per far venir los legumes, pas nonmas per far brave. Las femnas eran pas en pena per far la sopa : queraque, i trobavan ben quauque pè de porrada, daus onhons, de las mongetas en caletas… Mai quauqua laituja, las tomatas, lo persilh per la salada, la vinheta per la moleta. Ma defunta mair ’massava los peseus dabora e emportava las caletas dins son davantau per las engrunar en gardant las vachas. (Per me, los peseus fresches au mes de junh son çò que lo vargier mena de melhor.) Vese enquera lo plaser de mon pair quand anava querre un pè de lissa dins lo vargier au printemps per desjunar. Ne’n fasiá una fretissa o ben lo minjava emb un tròç de pan fresche engraissat de grilhons. Dins lo barradis davant la maison, que trabalhavam emb los buòus e lo brabant, semnavam las mongetas e las pompiras per nurir los crestians mai per los pòrcs.

Los aubres fruchiers eran per minjar… mai per beure. Figier contra lo mur rasis lo vielh forn, pomiers, nogiers, periers, pruniers, cirieirs deçai delai dins lo barradis, lo coderc o las quitas terras… Òli de cacaus praissat au molin, confitura de prunas, tartras de pomas, clafotis de cireijas, citre un pauc jasbre per mainatjar lo vin, sens obludar « la blancha » per « lo cafè e la gota »… Servian pas sovent de frucha frescha a taula per lo dessierv.  Las cireijas e las prunas se minjavan defòra quand òm las culhissiá, o ben aitot ’ribavan sus la taula confidas dins un bocau d’aiga de vita.

Per me, un vargier de estre un vargier per minjar, mai un vargier que marca bien. Un vargier « pròpe ». Deserbar : lo trabalh lo pus penible que pren lo mai de temps. Tota la semnada passada, que fasiá bon, ai ’rachat l’erba avant de semnar las pompiras e los rafes, e de plantar la salada. Ai fait aisat per ’rachar lo maurelon, lo trifolet e lo saniçon emb lo rasteu, mas tots ’quilhs pitits onhons de serp, venguts sai pas d’ente, m’an plan fait einoiar. Perden tots lurs granons autorn dau bulbe quand òm los tira de terra. Òm cuja pas los far crebar. Faudriá espandre una bascha, mas quo es pas brave. Fau ’rachar los gaugs, las chaucidas e la tranuja emb lurs raiç, e si òm los vòu pas veire ganhar tot lo vargier. Quand fará un pauc pus chaud, vendrá lo pipol, que laisse frotjar dins las ’léias, e la corriada que òm pòt jamai ne’n venir a bot. Las raiç de corriada van tròp bas jos terra. Si òm la laissa, s’envertolha après las mongetas e las chabeças de pompiras e las empaicha de frotjar. La milhòca a la fin de l’estiu apaubris la terra.

Despuei mai de cinquanta ans ai totjorn ’gut un vargier. Fau un vargier per lo plaser, per la santat, pas per mainatjar los sòus. A Châtellerault, pita vila industriala autres còps poblada d’obriers-paisans, mos vesins fasian tots lur vargier. Se cresian plan d’aver los pus braves legumes, los pus daborius… E se mocavan de los que trabalhavan mau e que prenian dau retard. Un còp que aviá gran pres de cordeu per far un rejon, un vesin faguet semblant de creire que lo reng en essa era fait exprès per i far chabir mai de mongetas. Un autre còp que aviá pas enquera dòstat mos piquets de tomatas au mes de decembre, un autre me disset sens rire que, si òm laissava los pendent tot l’ivern, tornavan menar de las tomatas l’estiu d’après. Aguí onta. Aura mos rengs son drechs e fau vesinar de las plantas que van ensemble : lissas-pompiras-favas, peseus-carròtas-porrada-tomatas-onhons… Las corgetas, los cocombres e las citrolhas fròtgen un pauc pus loenh.

Las tròbe plan bravas las plantabendas rondas daus jardiniers poetas, ente boiren tots los legumes e las flors e laissen far la natura. Eissàien pas de garnir los congelators. Mas me, demorarai totjorn un traulhabosa gormand sens imaginacion e sens fantasiá, que es uros quand la besunha a bien vengut.

Me pòde pas retener de me carrar quand ’vise mon vargier per la fenestra. Sente lo plaser de l’estre uman que a dondat la natura per i prener son viure. Los peseus son ramats de brodichas. La terra es bien trabalhada, finament escassonada, presta per los seissant-e-dietz pès de tomatas que plantarai au mes de mai quand los plants siran pus fòrts. Metrai una ponhada d’autrujas e daus compòste  bien descompausat dins chasque cròs. Si jala pas, si vòu far bon… Voldriá estre compausitor per far la musica de chasca plancha de legumes, coma Mossorgski per sos Tableus d’una expausicion. Si era pintre, fariá daus tableus de charas umanas emb daus legumes, de la frucha e de las flors coma Arcimboldo. Ma femna ne’n fai de las figuras amusantas dins las sietas per far minjar quauqua ren de saboros, de fresche e de jauvent aus goiats amonlats que coneissen nonmas las pastas e lo ketchup.

Mas dolors dins l’eschina e las nivols rojas sus lo solelh coijant que ’pelem « una charanta » e que son signe d’aiga, me disen que vai plòure. Ai sarrat los gatges : lo motocultor, la broita, la trencha, lo puat, la forcha de quatre bencs, lo rasteu e la pala. Lo pilòt d’erba vai purir dins un coenh. Tota la jornada, ai agut lo nas dins la terra. Quand levava la testa, vesiá los aubres en flors: pruniers, cirieirs, pomiers, codonhier. Las ’belhas avacavan a ’massar tot lo nectar e lo pollène que podian sus los aubres fruchiers e sus las flors de gaugs d’ente tornavan totas rossas. Garnissian las nauças daus bornats. Ai gaire pensat aus drechs de doana de Trump, a las bombas que tomben sus la paubra gent a Gaza e en Ucraïna, au climat que s’eschaura,  la natura chaulhada,  la mar que monta, las epidèmias e las catastròfas. Un vargier pòt nos far obludar un moment los malurs dau monde. S’ilhs podian nos obludar…

A Javerlhac, lo 15 d’abriu de 2025

Jan-Peire Reidi

«Agachatz los aucèls del cèl : non semenon ni non sègan ni non acampan dins de granièrs, e vòstre Paire celèst los noirís.» Novèl Testament, Evangèli segon Sant Matieu (6 :255), traduccion de Joan Roqueta-Larzac.

« Semnen pas e mestiven pas, e garnissen pas de graniers… » « Nòstre Pair celeste los nuris »… mas nautres los empoisonem !

Ente es lo cocut ? Ujan, l’ai auvit nonmas un còp, lo 30 dau mes de març. Era loenh, tot sol, e l’ai pas tornat auvir despuei. Aviá pas de monuda dins ma pòcha ; tant pieg, aurai pas de sòus ’questa annada – la carta de credit, quo es tròp modèrne, quò i fai pas… Lo paubre cocut es benleu tornat partir ; sa fumela voliá benleu pas demorar dins un país sens nis de pitits auseus per i poner sos uòus. Vesem gaire de roias, de vistrats e autres auselons.

Ente son los plais ? Ente son las tridas que montavan « au nis per la Sent Aubin », lo prumier de març ? Ente son tots los merles que estiflavan dins los boissons ? Son benleu dins las vilas, ente prenen la plaça daus passeraus. Son pas en pena d’i trobar lur viure. Los insectes per nurir lurs pitits i son pas tant empoisonats per los neonicotinoids, lo glifosate, e tots los autres produchs de l’agricultura industriala.

Lo trobem plan a dire quand drubem la fenestra de la chambra ’queu brave sabat de chants d’auseus portat per la rosada daus matins de printemps. Fasian tots a lo que chantariá lo pus fòrt e que fariá las pus bravas modulacions. Quò piunava, quò jacinava, quò girrinava, quò s’escraunava (1)… Nòstre vesin lo pinçon lançava coma una question son « Madura cireisa » totjorn a la mesma plaça dins lo bòsc darreir la maison. Contunhava mai d’un còp, e quand ne’n aviá son aise de se ’rachar lo gorjareu, anava uchar un pauc pus loenh. « Nòstre » merle, benleu encoratjat per la preséncia d’una musiciana que aima Olivier Messiaen, fasiá de las improvizacions pus melodiosas e pus variadas que las daus autres merles.

Ente son los perdrijaus e las lauvetas dins la terras ? Los perdrijaus an begut lo glifosate dins las gotas de rosada. Las lauvetas parier. Podetz ben vos permenar dins las estolhas, ne’n faretz pas levar una. La lauveta : auseu dau ceu… De la veire « mover / De joi sas alas contra’l rai,/ Que s’oblid’ e se laissa chazer », Bernat de Ventadorn s’estona que « lo còr » li fond pas de « dezirer » (2). Set segles après nòstre trobador, lo poeta anglés Shelley, saluda la lauveta, « esperit joios », sens malícia e sens migrança, que monta naut, naut, dins un espaci celeste clar, pur, armonios, divin coma son chant (3).

Tots los auseus son pas mòrts. Auviá sovent lo lauriòu en fasent mon boesc au mes de feurier. Eimatin, ai vut un rebeinit. Una senzilha a ’massat un mijon de pan sus lo mur, a bona distància dau chat. Una demiá-dotzena d’estorneus an volgut minjar los granons de la liedre. Ai laissat frotjar la liedre per las ’belhas que i venen ’massar lur darniera recòlta au mes d’octòbre. Quand  pòrten los uelhs sus una fòrma umana darreir la fenestra, los estorneus aimen mai anar becar los vermes dins lo prat. Tornaran per las cireijasons au mes de junh e per partatjar las fijas emb los burgauds au mes de setembre. Si vòle sauvar ma frucha, ai nonmas de pausar lo fusilh sus lo mur, sens quitament far petar. Comprenen… avant de comprener que i a pas de dangier ! Los estorneus, auseus que parlen… An quitament de las varietats dialectalas dins lur lingatge. S’assemblen en de las voladas de mila d’alas que fan de bravas danças acrobaticas dins lo ceu.

Vesem enquera quauquas graulas. Mas vos promete que passem pas fauta de palomas. Las palomas an pas mestier d’nsectes per nurir lurs pitits ; los beus fan dins lur gòrja un lach que los jòunes beven dins lur quite bec. Se geinen pas per venir becar la liedre, mai, quand lo virasolelh es semnat, per gratissar los semnadis, se gorjar de granas e besilhar los tres-quarts dau revengut. Quò fai que los agricultors planten de las babòias dins las terras, pendilhen a de las ficelas daus CDs que viren dins lo vent e eblausissen la sauvatgina. O ben an daus canons espauridors que fan partir los auseus e los pòrcs singlars, mai e eissaurelhen los vesins traïts a chasca petada.

Ujan, fau pas comptar veire beucòp d’irondelas. Tròben pus gaire de vielhs bastiments per bastir lurs nis de gaulha. Un còp de mai ai sentit la jòia de viure en ’visant passar de las grandas forchadas de gruas, mas pas una jòia coma la de Bernat de Ventadorn o de Shelley quand vesen la lauveta montar naut, naut… Quo es pas per aprochar un ideau que las gruas estorben dins lo corrent ascendent per-dessus la maison, mas per tornar partir vers daus país ente la natura es gaire mielhs tractada qu’aquí.

Ai cujat far una cronica sens parlar de quauques gros auseus maujauvents que an pas d’alas blanchas sus l’eschina, mas que an de las arpias a las pautas, segur : Piaus-Rosseus, que fai au gòlfe e maumena lo monde, Chin-Chin Covid, son enemic, que permena sos bateus de guerra e garnis nòstras retrumarias, Topin-la-Poison que fai la guerra e vend son pretròli, Bibin-la-Bomba, Turcon-la-Preison, e totplen d’autres sauvatges que vòlen boissar la lei, l’art e la sciéncia, que migren gaire de la libertat de consciéncia, de la libertat de paraula, mai daus autres drechs de la persona umana. Diram ren de l’Autra, Mïon-l’Esmalida, que Diu mercés a pas enquera pogut far tant de mau que los autres, mas es dau mesma semen. ’quilhs auseus legissen gran Shelley e los trobadors e s’aumiraudien gran de la beutat de la vita. Quoras los auselons aviblats per lur colera e las messonjas van-t-ilhs ’chabar de far eisir e de nurir ’quelas béstias de malur que boleguen, chaulhen e chafrelhen la vita de la gent e de la natura, e que espanden la violéncia, l’escurantisme, l’injustícia, la dolor e la mòrt ?

A Javerlhac, lo 2 dau mes d’abriu, 2025

Jan-Peire Reidi

1. Coma las roias, los jais e las ’jaças, los passeraus, las graulas…
2. Bernat de Ventdorn (1125-1200) « Quan vei la lauzeta mover (…) / Meravilhas ai car desse/ Lo cor de dezirer no’m fon »
3. Percy Bysshe Shelley “To a Skylark” (1820)   “Hail to thee, blithe Spirit! / Bird thou nevever wert / That from Heaven or near it / Pourest thy full heart / (…) / Higher and higher still /.../ The blue deep thou wingest,/ And singing still dost soar, /  And soaring ever singest”

Sabe pas si Shelley aviá legit Bernat de Ventadorn, mas trobem mai d’un element comun dins l’inspiracion, los sentiments, los imatges e lo simbolisme.