COMA LO VENT FOLET

Comparasons e proverbes dins Jan Picatau de Sent-Barrancon

(Edicions dau Chamin de Sent Jaume) 

En familha

Las comparasons dins un texte fan pareitre la realitat mai interessanta, mai plasenta. Quo es totjorn una jauvissença d’auvir o de legir de las comparasons plan conegudas, que son dins la linga dempuei sai pas quantben de temps. « Magre coma un picatau », « glorios coma un puelh », « se semblar coma doas gotas d’aiga » o ben de las locucions ironicas coma « franc coma un asne que cula » , « drech coma mon cobde quante me mòche »… pòden donar un pauc de sabor a nòstre biais de dire o d’escrir. Las avem mai auvidas, mas som totjorn contents de las tornar veire, coma daus vielhs amics, e nos sentem en familha, dins nòstra linga e nòstra cultura. Fan benleu pas de la literatura  originala, mas fan plaser e quo es plan important de gardar en testa e au fons de nautres lo biais de veire e de sentir lo monde de nòstres ancians. Quo es nòstre patrimòni immateriau, coma disen. Ne’n fam de las listas e quitament daus libres e daus exercicis pedagogics. Mas dins Jan Picatau de Sent-Barrancon d’Enric Delaja, trobem en mai de quò, un fum de las comparasons originalas ente de las analogias inesperadas e risiblas fan onor a la creativitat de lur autor…

Jan Picatau de Sent-Barrancon

Que sian novelas o ben vielhas, las metafòras e autras comparasons son daus gatges retorics  que fan mestier aus escrivans e contaires de nhòrlas e caricaturistas per nos far rire en se trufar de lurs personatges. Picatau, un libre que son autor presenta modestament coma un recuelh de « viòrlas en patois dau Nontronés » ne’n es una mina vertadiera ! Totas las particularitats d’un individú, fisicas o moralas, son atge, sa santat, son biais de parlar, de se desplaçar... tròben lur analogia emb un element concret dins lo monde ente vivian los paisans dins la prumiera meitat dau segle XX. Voletz daus exemples ?

Picatau, que « fròtja coma la cherbe », es fòrt coma… ? Coma un buòu, perdiu ! Nastre coma un mulet, escarrabilhat e libre coma un chat, sancier coma un agland (varianta : coma la bona frucha), … Mas son nas era un « tapon de vianda que fasiá pensar ad una pompira Arliròsa ». Perque « Arliròsa », novela varietat de pompiras dins las annadas 1900, e non pas « Bintje » o ben « Belle de Fontenay » ? Fau dire que « Arliròsa » per « Early rose », es un brave mot que òm a enviá de se’n gargarizar !

Quò empaicha pas lo nas de Picatau d’estre fin coma un lambre ! ’Queu « lambre » es benleu l’ambre gris, matiera de granda valor que serviá en perfumariá per fixar los perfums, mas ne’n sei pas segur. Si avetz una idéia…

Paubras femnas ! Paubras béstias !

Una de las chambarieras dau mera de Sent-Barrancon es « valhenta coma una ’belha », çò que pòt passar per un compliment, mas « pacienta coma una beca » z’es gran ! Trobem ben una dròlla que es « genta coma un bosquet », mas, mai que mai, las femnas son pas tròp amistosas dins lo libre de Delaja : lo paubre mera cranhiá la soá « coma lo fuòc » e una vielha eisanha aviá l’aer d’una surciera emb « sa gòrja en olheta e son babinhon relevat coma lo bot d’una sucha ». Una autra aviá un ventre que « montava e davalava coma lo soflet dau faure ». E l’autor se trufa la paubra dròlla que ven d’escrir una letra, mai que a fait plan malaisat :

« ’L’era contenta de son trabalh. D’un pauc de mai, ’l’auriá chantat coma las polas que venen de poner ».

Per contrabalançar ’queu misoginisme, Picatau es « de travers coma un barroelh » e son pair es « sadol coma un gorret ». Paubras béstias insultadas !

Sauv vòstre respect ! Mas Delaja tomba jamai dins la vulgaritat, e son elegança se veu quitament quand parla de la golardisa de son personatge :

« Lo farcit e lo ròstit fondian dins sa gòrja coma lo boesc dins lo forn. »

Poesia

« [‘L’era] ranganhosa coma un mulet », « Eu bramava coma un vedeu », « ’La sautet coma una chabra », « Fasiá brun coma chas lo lop » , « ’L’es vielha coma un vielh chamin » « Sei pus maluros que las peiras que jalen dins l’aiga », « Eu venguet blanc coma un linçòu, roge coma una engravissa (varianta : coma un parpalh de roiá)…son de las comparasons plan conegudas. Mas d’autras, que zo son pas tant, semblen venir de l’imaginacion d’un poeta :

« Eu balhava daus conselhs coma una font balha son aiga »,

o ben aitot :

« Las femnas tremblavan coma las fuelhas d’un trimolau ». Varianta : coma un jonc dins l’aiga.

« Eu se desfilet coma la lebre quand los chins la seguen » es una comparason imatjada, mas aime plan mai la bofonariá de ’quela-’quí :

« [L’asne Justin] era si nervos qu’una cagolha que vai marendar » !

Au contrari, per dire la rapiditat d’un desplaçament, quo es la comparason emb « lo vent folet » que ven jos la pluma de l’autor :

« Eu fugiá coma lo vent folet ».

Fau creire que platz plan a Delaja, perque i tòrna mai d’un còp :

« De Nontron a Sent-Marçau, eu (l’asne) ne faguet qu’un saut. Quo era coma lo vent folet. »

Dins d’autras comparasons « meteorologicas », lo rapòrt analogic entre los dos elements de la comparason es sovent poetic mas pas totjorn clar. Ren a dire de :

« Los còps de bilhon tombavan coma la grela sus l’eschina de las paubras béstias. »

o ben de :

« Eu faguet coma la ’reclana. Eu venguet de totas las colors. »

mas veiquí la que platz lo mai ad un paisan coma me :

« Eu se redrecet, fier coma lo revengut quante quò a plougut ».

La que damanda lo mai d’imaginacion poetica, es una comparason que m’estonava desjà quante ieu era pitit. Quante aviá estat malaude e que me ’chaptavan dau biftec per me « fortifiar », mon pair disiá que la vianda era « tendra coma la rosada » ! Dins lo libre de Delaja, quo es las rabas que Picatau òfra per far baissar lo pretz de son bilhet de chamin de fer que son « tendras coma la rosada » !

Los chins, los chats, los asnes, la lebre, los auseus, lo vent e l’aiga dau ceu, mai los quites chauses mecanics pòden servir per descrir los crestians. Per exemple, quand fotet sa femna defòra, lo vielh Drisson

« … faguet coma las pendulas, zo tornet dire dos còps ».

A, l’enviblor d’un monde disparegut, quante las vielhas pendulas sonavan l’ora dos còps per los que eran pas segurs de lur prumier compte ! Mas es-quò las chausas e las béstias que descriven los òmes o ben lo contrari ? Quo es lo cas dau tramway de Sent-Barrancon que « pipava tranquillament coma un borgès que a bien disnat » …

D’autres exemples de comparasons, per exemple los Parisians que « van e venen coma la coá dau chin », los fenaires que an « mai de trabalh qu’un chin pòt ne’n levar la coá »… laissen devinar l’uelh lusent de malícia que lo satirista pòrta sus lo monde alentorn. En efiech, per tastar la sabor de las comparasons, fau que lo legeire las tròbe dins de las situacions que las apelen jos la pluma de l’escrivan. Aquí, dins l’exemple de la gent dins las ruas de Paris, podem rire de nòstre paisan perigòrd, que la testa li vira davant tot ’queu desboiradis dins un monde que compren pas, mai nos distanciar de ’quilhs Parisians que an l’aer de se bolegar per ren. L’analogia es risibla e absurda coma la situacion que descriu.

Proverbes

Los proverbes los mai coneguts an beu estre de las formulas metaforicas, vengudas de « la saviesa populara », que aurian benleu pogut plaire aus paisans de son epòca, òm ne’n a tòst fait lo torn dins lo libre de Delaja. La pensada en conserva, quo es pas son afar. A costat de

« Tot chin que se neja ne ’visa pas l’aiga qu’eu beu »

« Chat eschaudat cranh lo fuòc »,

« Fau se mesfiar de l’aiga durmenta »,

d’autres proverbes sierven per se mocar dau personatge. Quand ’quel einnocent de Picatau chercha son cosin dins París sens aver son adreça, se ditz :

« Doas personas se rencontren mielhs que dos termes ».

e quante vòu ’chaptar daus morrilhons per sos buòus a la Samaritaine, la vendeiritz li respond :

« Tots los asnes ne bramen pas » !

’Quilhs proverbes semblen plan (coma doas gotas d’aiga !) daus proverbes coneguts en francés :

« Quo es au pè dau mur que òm veu lo maçon. »

« Lo besoenh fai far. »

« La pluma presa l’auseu. »

« Las sietas roinen los plats. »

Mas ’queu-’quí, lo coneissiatz benleu pas :

« Jamai ad un bon chin quò li tomba de bons v-òs ».

Enquera los chins ! Mas non, quauques proverbes mai que mai sens color e sens sabor, benleu revirats dau francés, que voldrian nos impausar una veritat eternala e universala, siran pas lo melhor que gardaram de la linga metaforica de l’autor.

Imaginacion

Antan au mes d’aust, quand parlí a nòstre factor occitan dau temps caumos que quò ’nava far en plen còr de jornada, me respondet :

« Òc-es, quò vai ne’n far una ponhada ! ».

Una ponhada de chalor ! Veiquí un exemple de çò que volem pas laissar perdre d’una linga e d’un biais de veire lo monde que nos venen de nòstres ancians e que trobem enquera vius e sanciers dins los textes de nòstre melhor escrivan occitan nontronés. E au diable lo cartesianisme ! Quo es la poesia d’un monde eiretat dau paganisme ente ren pareis estrangier, ente lo temps que vai far es « nòstre temps » (« Que vai far nòstre temps ? »), de creire que los quites elements atmosferics son de nòstra mesura e a nòstra portada. Las béstias e los crestians an pas mestier de s’aimar o de se respectar, coma au jorn d’aüei ; son vesins, se semblen, se contrefan e se trufen los uns daus autres. ’Queu monde a disparegut, mas ne’n demòra quauqua ren dins nòstra linga. Gardam-zo per d’autres contaires o escrivans que faran pas coma me aura, que siran pas nonmas daus observaires de patrimòni, mas que auran la richessa de linga, l’umor e l’originalitat d’Enric Delaja.

A Javerlhac, lo 5 de junh de 2018

Jan-Peire Reidi