Lo Chamin de la font, blog occitan de Jean-Pierre Reydy (Jan-Peire Reidi)

DARREIR LAS BOINAS

DARREIR LAS BOINAS

 

Coma beucòp de gent de mon atge nascuts en Perigòrd o ben en Lemosin, me sei elevat dins un país de meitadarias e de pitas proprietats d’avant lo remembrament. Las terras, los prats e los bòscs eran daus bocinons de quauquas centenas de metres carrats espansilhats deçai delai, plaçats daus còps a mai de cinc quilometres de la maison. Quò s’aviá partatjat entre los frairs e las sòrs de  la mesma familha e de familhas diferentas pendent benleu cinc o sieis generacions. Las meitadarias, que s’eiretavan sovent d’un sole lòt, eran benleu un pauc mens esbocinadas, mas fasian pas de grands bens totparier. 

Viviam dins un país de codercs, de barradis autorn de las maisons, de plais emb lurs charraus e lurs agolets, de « pitits fons de prats » per las bargieras emb lurs uech o dietz ovelhas, de quauques nogiers e pomiers sus daus bocins de terras que degun ne’n coneissiá las limitas, manca los que los trabalhavan. Ai pas mestier de vos dire que las rasons de se brejar entre vesins mancavan pas : un còp per de las vachas mau gardadas que avian traulhat l’erba o chafrelhat lo blat, un autre còp per un aubre copat dins quò daus autres… Diu mercés, dins las annadas 1980, fagueren daus eschamges de terras ; quò fai que aüei avem aquí davant ma maison una peça de dos ectars d’un sole bocin. Pus de pomiers mai de nogiers dins ’quela terra que ai afermada, mas la vuda es plasenta totparier.

Quante eiretí dau benasson de ma familha dau costat de ma mair, damandí ben a mon vielh tonton de me far veire ente eran tots nòstres bocins de bòscs, mas lo paubre òme, que marchava desjà pus tròp bien, me poguet pas menar pertot. Me torní eimajar de las limitas nonmas aprep la tempesta de decembre 1999, quante volguí netiar los bòscs. Cujava pas trobar las boinas dins ’quilhs pilòts d’aubres esversats, boirats, esciclats. Urosament, tot se passet bien entre vesins. Trobí las boinas nonmas darnierament, mai enquera pas totas, emb la novela aplicacion GPS dau telefonet que fai veire exactament ente setz sus lo cadastre. La boina es mai que mai una peira carrada o ponchuda, que despassa de dietz-vint centimetres. Se veu gaire jos la terra, la mossa, la liedre e las fuelhas mòrtas. Daus còps, òm tròba un vielh boisson blanc en mòda de limita.

Lo país ente nos som elevats era enquera a la mesura de l’estre uman. Los chamins, las fonts, los bocinons de prats e de bòscs que s’i vesen enquera fan benleu creire a la gent d’aüei que los ancians vivian dins un pitit paradís. Malurosament, la gent autres còps cherchavan pas tots a far un país pròpe que marcava bien. Per exemple, dins los bòscs emperaquí, vesetz daus cròs d’un o dos metres d’ente tiravan la mina de fer per las « farjas » a l’entorn, aus segles passats. Quo era avant lo tractat de libre eschamge que Napoleon III signet emb l’Anglaterra e que roinet la metallurgia dau Perigòrd-Lemosin-Charanta. Avem daus noms de vilatges loenhs de dos o tres quilometres l’un de l’autre coma « La Farja », « Las Farjas », « Fòrja Nuòva » (sic). A Fòrja Nuòva, rasis Javerlhac, fondian daus canons. Quante avian surtit de la terra e vendut tot le minerau que podian, los òmes se tiravan d’aquí sens prener la pena d’olhar los cròs. Laissavan darreir ilhs un païsatge de luna. Per far lo charbon de las « farjas », copavan mai de forests que podem imaginar. Non, migravan gaire de la natura. Si voletz trobar las boinas dins los cròs e los tucassons de ’quilhs bòscs, au mitan daus chastenhs e daus chaisnes ranquenits, fau far de l’espòrt !

Aüei, vesem un pauc pertot daus ectars de braves aubres e aubrissons copats d’a talh, minjats, esbrijonats, per de las machinas que laissen daus arrodaus plens d’aiga rossa ente creiriatz que los quites tractors van s’entalhar. Pas la pena d’i cherchar los champanhòus, dins ’quilhs terrens ; lo josbòsc es desvirat. Planten daus pinhiers que frotjaran viste e que siran mai rendables a terme cort que los chaisnes, mas que apaubriran la terra e riscaran de cramar per temps de sechiera. Las bilhas daus chaisnes parten en China d’ente lo boesc nos tornará benleu transformat. Avem pus gaire de sejarias emperaquí. 

Los proprietaris daus bòscs entau expleitats son sovent daus eiretiers oblijats de vendre. Beucòp se’n foten : viven pas au país. Fan coma los que tiravan la mina de fer autres còps, vòlen nonmas se ’rachar d’aquí un còp que an ’massat quauques sòus. De totas faiçons, los merchants de boesc lur ne’n laissen gaire, de sòus… Urosament, respecten las limitas de las peças per pas estre atacats au tribunau.

Autres còps, la natura era ’bismada mai o mens coma aüei, mas una granda partida daus sòus surtiá pas dau país. Los topins, las chaudieras, los landiers, mai los gatges de fer que servian per trabalhar la terra, eran fabricats sus plaça. Los mestres de farjas se fasian bastir daus chasteus e la granda maison ente escrive ’quelas linhas fuguet probablament paiada per mos davanciers dins las annadas 1830 emb lo revengut de las minas de fer sus la proprietat.

Darreir las boinas, pòde entretener mos bòscs a ma mòda, copar los chastenhs malaudes, esclarzir los aubres per far daus potz de clardat, gardar un pauc de tot : genebres, pudets, alisiers, boissons blancs e boissons negres, chaupres, fraisses, aseraus, pomiers sauvatges, mai los vielhs aubres cabornats si geinen pas los autres... Prene nonmas las tres-quatre braças de boesc de fuòc que me fan besonh tots los ans. Ai lo plaser de veire que mos bòscs son un pauc pus sanciers que los de mos vesins. 

Perde jamai l’idéia que las boinas son pauc d’afar dins lo temps e dins l’espaci. Los bòscs que aime e que me fau un dever d’entretener siran benleu ’quí après me, o benleu pas, mas si los laissava besilhar per l’industria, segur sirian pus ’quí. Ai vut dins lo jornau que una associacion que pòrta un brave nom occitan (« Lu Picatau ») ’chapta los bòscs que pòt per l’amor de los sauvar. Bon coratge, dròlles ! Mas obluede pas que, au mielhs, las boinas pòden garantir nonmas una partida de la biodiversitat. Dònen aus aubres ren que una patz passatgiera quand los òmes « de pertot lur fan la guerra ». Las limitas de las peças pòden pas arrestar l’eschaurament dau climat, las maladias e los incendis.  Cresetz pas que quo es parier darreir las frontieras daus estats ?

 

A Javerlhac, lo 29 dau mes de mai 2023

 

 

 

 

 

 

L'IVERN DE NÒSTRE MAUCONTENTAMENT

 

Veiram-nos la fin de « l’ivern de nòstre maucontentament », un ivern que dura despuei mai de tres ans ? Avant, aviam lo chaumatge, puei vengueren los gilets rosseus en 2018. Obludava los bonets roges en 2013. Los bonets e los gilets volian pas paiar de taussas sus los carburants. Aprep lo gilets rosseus, aguerem la pandemia, la guerra en Ucraïna, las grevas e las manifestacions per pas trabalhar dos ans de mai avant la retirada, l’adopcion de la lei e las caçairòlas per empaichar quauques elegits de parlar… e subretot, l’eschaurament de la planeta, la sechiera tots los ans, los incendis e las autras catastròfas.

Aura, lo chaumatge a baissat, mas los empluiaires tròben pas la man d’òbra que lur fai mestier dins los restaurants, lo bastiment, l’agricultura. De mai, avem l’inflacion, un deute public e un deficit dau comèrci exterior enòrmes. E la guerra nos oblija de fabricar mai d’armas e d’enginhs de mòrt que costen los uelhs de la testa ; daus sòus que aimariam plan mai plaçar dins las escòlas, los ospitaus e la transicion energetica.

Avem-nos obludat lo covid au printemps de 2020, que lo coneissiam jos lo nom de « coronavirus » ? Fasiá plan bon au mes de març e au mes d’abriu e eram plan benaises, me e ma femna, dins nòstra maison tota sola en país perdut. Mas « l’ivern » era pas preste de ’chabar per los ciutadans que devian demorar barrats, « confinhats » coma disiam, e que devian  se far « una « atestacion » per surtir far las comissions. Tots los sers a 8 oras, aplaudissian los « sonhaires » que riscavan lur vita e lur santat per sauvar lo mai possible de malaudes.  D’autres mestiers contunhavan de trabalhar per nos nurir e garantir nòstra seguretat mas, mai que mai, la gent demoravan chas ilhs sens ren far. L’Estat prometiá de pàiar « qué que costés ». Òc-es, la natura era doça, genta, flurida, joiosa, e eram gran maluros, mas perqué aviam-nos  ’queu pes dins la testa e la peitrena, mai que mai quand pensavan a nòstras familhas dins las grandas vilas ?

Pas aisat per las autoritats, d’impausar la solidaritat. D’alhors, la solidaritat pòt-ela estre impausada ? Çò que òm es es forçat de donar es pas donat. Coma far aplicar una lei dins l’interès de tots si la gent comencen de dire : Perqué ilhs e pas nautres ? Perqué nautres e pas ilhs ? L’interès personau tròba totjorn quauquas bonas rasons. Los que avian una villa au bòrd de la mar o ben una « maison de campanha » podian pas i anar, e los que avian pogut partir pro tòst comprenian pas perqué avian pas lo drech de far ròstir lur codena sus la plaja o ben de se permenar dins los bòscs dau temps que que los vilauds mens riches que ilhs devian demorar barrats. Absurde, non ? Òm marchava sus la testa, cresetz pas !

Pus seriosament, quauques uns de nautres migravan per nòstra libertat perque sabian que los estats que prenian de las mesuras provisòrias per la limitar avian sovent la meschanta abituda de las far venir permanentas. Torní pensar a çò que ’ribet un còp que aviá menat mos elevas de prumiera aus Estats-Unis per un eschamge escolari dins las annadas 1980. Los dròlles e las dròllas en Pennsylvania avian pas lo drech de beure d’alcol avant 18 ans, mas avian tots lur automobila. Un ser que tornavam d’una serenada en l’onor daus correspondents francés, la veitura de ma collega americana ne’n seguiá una autra plena de nòstres goiats. Avian trobat moien de beure de la bierra e fasian los einnocents, bolegavan, passavan la testa per la fenestra de dessus… Quò manquet pas : sislada de sirena, veitura de polícia que nos despasset a tota bomba… Lo menaire ’masset una amenda. Ma collega americana e me demorerem tot lo temps darreir sens ren dire. Los policiers coifats de braves chapeus coma lo de John Wayne damanderen au menaire de drubir lo còfre. Era plen de botelhas de bierra ; avian prevut de las municions per la diumenjada, los goiats ! Lo dròlle refuset. « OK. Its your constitutional right, » çò disset lo policier. Quo era avant lo Patriot Act de 2001 que limitet grandament ’queu « drech constitutionau » per combatre lo terrorisme.

Degun sabiá coma anava virar, ’quela maladiá inconeguda venguda de China. Los sabents conegueren tòst son genòma, mas avian pas de remèdi. Òm començava per aver un pauc de feure e sovent òm sentiá pus las sabors e las odors, puei lo mau se portava sus sos polmons e estofava lo malaude.  Lo coronavirus tuava daus cents de mila de personas, en començar per los vielhs, dins tots los país. Lo paubre monde morian sens lur familha e eran entarrats a la vai-viste. Los que garissian eran febles, febles, e cujavan pas tornar prener de las fòrças. Benleu dietz còps per jorn, se faliá disinfectar las mans emb dau geu idroalcolic. Se faliá pas potonar o donar la man. Parlavan de « gestes de barriera ».

Lo « confinhament » era nòstra defensa principala per l’amor que aviam pas d’immunitat collectiva. A la debuta, los ciutadans z’accepteren mai o mens, en França mai dins los autres país. Mas nòstra abituda de nos brejar tornet viste. Los jornaus fasian regulierament lo compte daus mòrts e comparavan d’un país a l’autre ; entau podiam veire si una estrategia era mai eficaça que l’autra e, perqué pas, criticar lo governament. Sus los malhums sociaus, la gent avian tots lur idéia. Los uns disian que que quo era la gripa, o ben una invencion per nos prener nòstra libertat e nòstres sòus, que lo « confinhament » serviá de ren. Reprochavan au President de la republica de dire que eram  « en guerra » e de nos endeutar enquera mai. D’autres, mai que mai de drecha en politica, sostenian un professor originau que voliá far prener de la cloroquina a tot lo monde. Aura som segurs que lo sabent pretendut era una mòda de charlatan e que faguet perdre un temps precios aus autres medecins. A-t-eu reconegut son error, ’queu dirigent d’un grand partit de drecha au Senat que vantava la cloroquina a la ràdio ? Diram ren dau President daus Estats-Units que prepausava de beure un « disinfectant » ! Diu mercés, auvem pus parlar de ’quela « ministra » que disiá que las mascas servian de ren, au luòc de reconeitre franchament que ne’n passavan fauta. Los país d’Euròpa ne’n venian a se brejar per ’chaptar de las mascas aus Chinés avant los autres. Una onta ! Quand quò venguet que fuguerem oblijats de las portar en public, los uns refuseren ’quela limitacion de lur libertat, disent que los empaichava de respirar, etc… d’autres fasian repròche au governament de sa meissonja iniciala. 

Fau dire que la maladiá era plan sorniauda ; quauquas personas infectadas podian infectar los autres sens se saber malaudas. Après una periòda de « confinhament », lo nombre de malaudes aviá baissat. Nos cresian sauvats, prestes a saborar « los jorns de bonur ». Mas, en ren de temps, una fòrma mudada dau virus naissiá dins un autre país e una autra ersa de la maladiá s’espandiá sus nautres. Ne’n aviam tots nòstre aise. Quoras ’chabariá-quò ? E quò contunhava de marronar, de protestar, per exemple las librarias e los restaurants que comprenian pas perqué devian barrar si las egleisas demoravan dubertas. E los governaments suspechats, criticats, mocats, insultats… sabian pas ente plaçar lo cursor entre la libertat individuala limitada e la solidaritat impausada, la libertat e la fraternitat. D’un biais o d’un autre, las decisions eran totjorn criticablas e criticadas.

Troberen daus vaccins. Avian lo vaccin anglés, los dos americans (l’un trobat per un Francés aus Estats-Units, l’autre per dos Alemands), lo russe, lo chinés. Disian que la França era lo sole país membre permanent de l’ONU que aviá pas trobat de vaccin (Ieu vesiá pas tròp lo rapòrt). ’Queste còp los Europeans ’chapteren los vaccins ensemble. Comenceren de vaccinar dins los darniers mes de 2020, los pus vielhs d’en prumier, puei los de mai de 65 ans, puei los autres. Faliá vaccinar lo mai possible de gent si voliam aquesir « una immunitat collectiva ».  Una dirigenta politica que apelaram Mïon la Vipera disset que, avant de se far vaccinar, faliá esperar de veire coma quò anava virar dins los autres país. Urosament, totplen de monde fasian coma me, que quò me tainava d’estre un pauc protegit. La vaccinacion era eficaça dins 80-90 dau cent daus cas e nos garantissiá de las fòrmas las mai grevas. Vegueren que la proteccion vaccinala baissava après quauques mes, e que se faliá tornar far vaccinar. Quoras ne’n veiriam-nos la fin de ’quela pandemia ?

Ne'n fagueren una brava comediá, los que refusavan de se far vaccinar !  Disian que quò serviá nonmas per engraissar las firmas farmaceuticas (mas coma trobar los investiments per desvelopar e comercializar lo vaccin ?).  Eran opausats a la vaccinacion  per principi. Se fiavan pas a un vaccin desvelopat e fabricat en un temps tan cort. Disian que modifiava l’ADN, que fariá naistre daus monstres, sabe-ieu que de mai… Vos rapelatz ’quilhs « debats » entre los especialistas que avian trabalhat sus ’quelas questions d’immunitat de las annadas de temps e los « antivacs » que coneisian nonmas lurs paurs e lurs prejutjats ? Los uns eissaiavan d’explicar suausament e modestament çò que sabian, los autres nejavan la paraula daus sabents jos un torrent verbau de cresenças individualas e de quitas meissonjas ente tornava totjorn lo principi de la libertat individuala, lo drech de far çò que òm vòu de son còrs sens s’ocupar daus autres. Mas mai que mai, los que eran contra la vaccinacion escoltavan pas los autres. Los medecins reconeissian los risques, mas explicavan onestament que lo dangier dau vaccin se podiá pas comparar a lo de la maladiá. Dins quauques estats daus Estats-Units que volian pas auvir parlar de mascas, de confinhament e de vaccin, vesian ben la gent morir, mas aimavan mai veire çò que cresian que de creire çò que vesian ; mai que quò lur costava char !

Quand una granda partida daus adultes fugueren vaccinats, quò venguet que fauguet un « permes sanitari » per anar au restaurant, aus concerts, au cinema… Beucòp de gent ne’n volgueren pas auvir parlar de ’quela mesura que forçava los ciutadans de se far vaccinar o ben de se far testar tot lo temps si volian participar a la vita sociala : negacion de la libertat de la persona, division daus ciutadans entre vaccinats e pas vaccinats… Los que eran vaccinats eran contents de poder surtir sens totjorn pensar que lur vesin de sieti o de taula portava benleu la maladiá. Quauquas associations pogueren contunhar lurs activitats, d’autras que refusavan de damandar lo permes sanitari au public chausiren d’esperar la fin de la pandemia. Un editorialista de Sud-Ouest parlet d’un « permes de la libertat ». Petit a petit, après daus mes de constrentas, lo virus venguet mens dangieros ; totplen de gent que ’trapavan la maladiá garissian en gaire de temps. 

Sabem plan que, sens la vaccinacion, l’immunitat collectiva s’agués facha esperar mai de temps e que lo virus fariá enquera malaudes daus mila de personas. Prenem quitament pus la pena de respondre a los que sostenen lo contrari. Aüei, los 0,3 daus cent daus « sonhaires » pas vaccinats que perderen lur emplec pòden tornar trabalhar a l’ospitau, mai si beucòp de medecins pensen enquera que lur refús de la  vaccinacion era una fauta professionala. Parlem pus gaire dau covid ; aimem mai l’obludar coma un meschant sovenir. Embrassons-nous, Folleville. Pertant, crese que faudriá tornar escoltar e legir çò que los uns e los autres disian dins los medias. Podriam mielhs veire los quaus fagueren pròva d’onestetat intellectuala, de saviesa e de coratge. Saubriam los quaus meriten nòstra confiança mai que los autres. Quauques uns fagueren coma Miquèu de Montanha, mera de Bordeu, que laisset sa vila pendent la pesta.  D’autres, coma lo doctor Rieux dins La Pesta de Camus, fagueren lur trabalh onestament e coratjosament. Per los dirigents e per beucòp de nautres, la pandemia fuguet un moment de veritat.

Vivem dins un monde de grands bolegadis : mondializacion daus eschamges, revolucion tecnologica, atemptats terroristas, crisi sanitària, guerra en Ucraïna, inflacion… L’angoissa nos fai perdre nòstras marcas e tòrç nòstres esperits. Trobem plan malaisat de viure sens certituda, subretot sens l’assegurança que l’avenir sirá melhor que lo passat. Som prestes a nos virar daus costat de las idéias simplas e a cherchar daus bocs emissaris, los immigrats, per exemple. Los esperits torçuts que ne’n tròben d’autres, sovent sus internet, s’assemblen, e venen durs, durs. Los uns viren a drecha, los autres a mança, mas ren los empaicha de se rencontrar quand s’envirolen autorn dau mesma aubre per lo far crebar. Diriatz que la paur de l’avenir nos fai perdre la testa. Es-quò per obludar nòstras contradiccions que venem esmalits contra tot ? Ataquem los quites elegits, de la gent que accepten de las responsabilitats que voldriam pas o podriam pas assumir. Aviam pus vut autorn de nautres tant d’acrimonia, d’aguissença, de chaitivetat, de vengetat e de violéncia en paraulas mai en òbras. L’epidemia de meissonjas e de violéncia vendrá-t-ela pieg que l’autra ? Faudrá mai de paciéncia e de pena per se’n desbarrassar.

Crese que beucòp de nautres se trompen de combat quand damanden un drech de fenha. Aüei vesem dau jòunes que se sierven de lur cervelas e de lurs mans per imaginar, inventar, bastir, semnar, viure. Trabalhar per la fin dau mes, mai contra la fin dau monde. Crear de las richessas sens enançar la roina environamentala. Far la transicion energetica e pas tròp chaulhar la natura sens apaubrir los que vòlen ganhar lur vita. De tots biais, faudrá trabalhar, e pas nos trompar de prioritats. Trabalhar per l’amor de susmontar nòstras contradiccions, pas ’trapar la maladiá e eissaiar de garir los esperits malaudes. Autrament, coma empaichar « l’ivern de nòstre maucontentament » de nos menar un monstre coma Richard III dins la tragedia de Shakespeare⁽¹⁾, o ben, pus près de nautres – los exemples manquen pas – Hitler en 1933 e Pótin au segle XXI ?

 

A Javerlhac, lo 15 dau mes de mai 2023

 

 

⁽¹⁾          Now is the winter of our discontent

Made glorious summer by this sun of York

Richard III, William Shakespeare, Act I, Scene 1

Aura l’ivern de nòstre maucontentament

Es vengut un estiu glorios jos lo solelh d’Iòrc

 

 

TAULEJADA EN TEMPS DE PESTA

 QUAUQUAS MARCAS

La Taulejada en temps de pesta es una de las quatre Pitas Tragedias d’Alexandre Poshquin (1799-1837). L’escrivet en autona de 1830 dins sa proprietat de familha de Boldino, pendent l’epidèmia de colerà en Russia. L’autor trobet l’idéia dins una peça en vèrs de l’Escocés John Wilson (1787-1854), The City of the Plague (1816), situada au temps de la pesta de Londres en 1665. (Non, ren a veire emb las festas que se fasian dins la residéncia oficiala d’un Prumier Ministre dau Reiaume-Unit pendent lo covid, que ’quilhs plasers en reünion eran defenduts !) 1665, 1830, 2020… Wilson, Poshquin, Camus… mai totplen d’autres !

La traduccion occitana, en vèrs blancs de onze sillabas, sec de près lo texte russe de ’queu  pitit chap-d’òbra.

Los que legissen l'occitan mai lo russe trobaran lo texte de Poshquin sus lo siti : https://ilibrary.ru/text/469/p.1/index.html

A Javerlhac, lo 22 d’abriu de 2023

Jan-Peire Reidi

 

Alexandre Poshquin

TAULEJADA EN TEMPS DE PESTA

(Tirat de la tragedia de Wilson : La Ciutat de la pesta)

 

(Una charriera. Taula cuberta de vitoira. Quauques òmes e quauquas femnas fan ribòta.)

LO JÒUNE ÒME

Venerable President, vos parlarai

D’un òme que avem tots plan conegut.

Sas colhonadas, e sos contes plasents,

Sas replicas plan finas e fissairas,

Sos discors sentencios plan risibles

Reviscolavan nòstres repas de festa,

Ràiavan sus ilhs, mai sus la maladiá

Gran convidada, que ven emmalurnar

Los quites esperits los mai entendents.

Dos jorns an passat, despuei que risiam fòrt

D’auvir sos contes. La festa nos deu pas

Far obludar Jackson ! Aquí son fautuelh

Demòra voide, coma per esperar

Nòstre amusaire. Mas es desjà partit

Dins sa demorança jos la terra freja.

Quitament si sa linga plan afilada

Es sens repaus dins la cendre dau tombeu,

Som mai d’un que, aüei, enquera en vita,

Avem pas de rason de nos einoiar.

Vos prepause donc de beure en son onor,

De trincar, de chantar e de rire entre nos,

Coma quand era ’quí.

LO PRESIDENT[1]

Era lo prumier

De nòstre grope. Dins lo reculhiment,

Levam nòstres veires.

LO JÒUNE ÒME

Bevam en silenci.

Tots beven sens ren dire.

 

LO PRESIDENT

Ta votz, genta Mary, fai tundir los sons

De vielhas chançons, d’una beutat sauvatja.

Chanta per nautres un chant long languissent,

Per l’amor, qu’après, d’una jòia mai fòla,

Siam coma enviblats e soslevats de terra.

MARY (Chanta)

Fuguet un temps que lo país

Dins lo monde s’espanissiá, 

E que l’egleisa dau bon Diu

Era plena tots los diumencs,

E las votz de nòstres dròlles

Menavan grand bruch a l’escòla,

E lusissian dins lo champ clar

La faucilha e lo dalh viu.

 

Mas aüei nòstra egleisa es voida

Nòstra escòla muda barrada,

Los blats an madurat per ren,

Lo bòsc sorne veu pus degun,

E nòstre borg demòra suau, 

Coma cramat après lo fuòc,

E veu nonmas son cementèri

Jamai voide, mai jamai mut.

 

A tot moment pòrten daus mòrts,

E los planhs daus subrevivents 

Espaurits pregen lo bon Diu,

D’apasimar lur esperit.

E lur fau totjorn mai de plaça

Per las tombas entre elas,

Que se calhen en rengs sarrats

Coma un tropeu espaventat.

 

Si ieu deve anar dins la tomba

A la prima de ma jounessa,

Tu, lo qu’aimava mai que tot,

Que ton amor era ma jòia,

Te’n prege, vaque pas auprès

Dau còrs defunt de ta Jenny,

Baises pas las bochas daus mòrts,

Demòra darreir a la segre.

 

E après, laissa lo vilatge,

E vai-t-en viste en quauque luòc

Ente la pena de ton arma

Se podrá pausar, s’assuausar.

E quand lo mau aurá passat,

Si tornas sus ma paubra tomba,

La Jenny laissará jamai

Son Edmond, quitament au ceu.

LO PRESIDENT

Mercés plan, Mary, per tos greus pensaments,

Te remerciem plan per ton planh de dolor !

Òm veu dins ton chant que, autres còps, la pesta

Venguet sus vòstras vaus e vòstres termes.

Auvíretz pertot lo planhum pietados,

Au bòrd daus torrents clars e lo long daus rius

Que aüei corren pasibles e joios 

Dins lo país sauvatge ente ses nascuda.

L’annada de malur que veguet tombar

Tant de braves crestians, cranes e valhents,

Nos aviá nonmas laissat en sovenir

Quauqua brava pita chançon pastorala,

Trista, languivosa… Non, crese ben que ren

Pòt tant getar una ombra sus nostra festa

Coma un chant de dòu que lo còr tòrna dire.

MARY

O voldriá estre enquera a chantar au país,

Dins la pita maison sola emb los meus !

Aimavan plan tots escoltar lur Mary.

Cresiá nonmas auvir ma pita chançon,

Quand chantava per me sus nòstre bassuelh.

Ma votz era plan mai doça dins ’queu temps,

La votz de l’innocéncia.

LOÍSA

De ’quelas chançons

La mòda es passada. Òm veu daus einnocents

Que son enviblats per los plors d’una femna,

Ne’n son esmoguts, an plaser a la creire.

‘La se ditz benleu que sos uelhs lagrimos

Son irresistibles. E segurament, 

Siriá totjorn risenta, si aviá dins l’idéia 

Que son rire es plasent. Walsingham a dich

Que aima auvir janglar las dròllas dau nòrd, 

E veiquí que se plensinhen ! Aime pas 

La color rossa de las testas d’Escòcia.

LO PRESIDENT

Cho ! Qu’es la charreta ! L’auve bradassar !

 

Una charreta passa, charjada de mòrts, menada per un negre.

 

Ai ai ! La Loísa se sent mau. Sas paraulas 

Laissavan creire que aviá un còr d’òme,

Mas la linga es mens fòrta dura que doça.

A la paur dins lo cur, lo maucòr la rosja.

Geta-li de l’aiga, Mary. A, vai mielhs.

MARY

Loísa, sòr de ma dolor vergonhosa,

Vaque contra mon cur.

LOÍSA (Tòrna a ela)

En raibe, ai vut

Un diable espaurissent. Negre, los uelhs blancs, 

Me credava de montar sus sa charreta. 

Dedins, cresiá auvir daus mòrts marmusar

Quauques mots plan òrres e inconeguts.

Dijatz-me. Siriá-quò nonmas dins mon raibe

Que la charreta a passat ?

LO JÒUNE ÒME

Anem, Loísa,

Amuesa-te. Aquí tota nòstra charriera 

Es benleu suausa, de la mòrt acelada,

I podem far ribòta tranquillament,

Mas rapela-te, ’quela charreta sorna

A lo drech d’anar pertot dins la ciutat.

Escolta-me, la devem laissar passar. 

Mas ’chabam de nos brejar. Tu, Walsingham, 

Fai-nos obludar las que se tròben mau,

Chanta-nos un chant viu, escarrabilhat,

E non pas un planh triste vengut d’Escòcia,

Un chant per far la festa, un sabat dau diable,

Un chant eisit dins una copa brimosa.

MAI D’UN ENSEMBLE

Un imne a la pesta ! Escoltam Walsingham ! 

Un imne a la pesta ! Anem chanta ! E quò-’quí !

LO PRESIDENT (chanta)

Quand lo grand generau Ivern,

Ardich e fier, mena sus nos

Sa tropelada estinhassada

De la neviada e dau grand freg,

Lo fogier lo ven arrestar,

Mai de la festa la taulada.

 

Sobeirana sorna, la Pesta

Sola, aüei, nos fai la guerra,

Se carra de tant mestivar,

Jorn e nuech tusta au calustron

Emb sa pala de fossador…

Que podem far ? Coma aidar?

 

L’Ivern esfertiu, mai la Pesta

Tots dos nos tenen barrats.

Fam lo fuòc e voidem a beure,

Negem nòstre eime dins lo rire,

Fam granda ribòta e dancem.

Festam lo regne de la Pesta !

 

Son enviblaires la batalha

E la sorniera au bòrd dau gorg,

La mar granda deschadenada,

L’ersa sinistra dins la nuech,

E lo vaisseu en perdicion,

Mai lo quite alen de la Pesta.

 

Tot çò que de mòrt nos menaça,

Per lo cur d’un mortau recela

Una voluptat misteriosa –

Gatge benleu d’eternitat !

Uros lo que, dins lo desrei,

A conegut la jauvissença !

 

Que siá donc lauvada la Pesta !

Crànhem pas l’ombra dau tombeu,

E tremblaram gran si nos creda !

Amics, fasam brimar la copa,

Bevam l’alen pur de la ròsa,

I trobaram la Pestiléncia !

 

Arriba un pestre vielh.

 

Blasfèmi, folia ! Golards sens religion ! 

Vòstres chants porcassiers e vòstra taulada

Insulten lo dòu e lo recuelhiment

Que la mòrt pertot espand sus lo país.

Autorn son nonmas charas pallas e plors

Quand prege per los mòrts dins lo cementèri ;

Mas lo sabat infernau qu’avetz menat

Trebla lo repaus daus defunts dins la tomba,

E sembla que la terra craca sus los còrs. 

Las femnas, los vielhs, aguessan pas prejat

Sus la fòssa daus mòrts per la beneisir,

Creiriatz que aüei los diables tormenten

Las armas perdudas daus òmes sens fe,

E las tòchen dins l’infern en rachanar.

QUAUQUAS VOTZ

Sap de qué parla quand parla de l’infern !

Anem vai-t’en, lo vielh ; passa ton chamin !

LO PESTRE

Au nom dau sang sacrat dau sent Sauvador,

Mòrt sus la crotz per nautres tots, v’en prege,

Fau ’chabar còp sec vòstre repas dau diable, 

Si au Paradis, voletz tornar trobar 

Las armas daus defunts que avetz aimats,

Tornatz chas vos ! Partetz !

LO PRESIDENT 

Son gran plasentas

Nòstras maisons ; los jòunes aimen rire.

LO PESTRE

Que dises, Walsingham ? Tres setmanas nonmas

An passat dempuei que, de janoelhs, tenias 

Dins tos braç lo còrs de ta paubra mair,

E que de dolor puravas sus sa tomba.

E creses-tu benleu qu’en-sus te veu pas,

Mai que suefra pas, au quite Paradis ?

E quand veu son filh, que aquí fai la festa,

Que l’auva chantar au festin dau pechat

De las chançons deschabestradas, dau temps

Que nos dolem e pregem sentament ?

Vaque coma me.

LO PRESIDENT 

Perqué m’einoias ?

Pòde pas, te vòle pas segre. Sei retengut

Per ma desesperança e la conciéncia,

Mai lo repentiment, de mon granda fauta.

Sei espaventat de pensar au silenci,

Que m’espera chas me, dins ma maison voida.

Mas ai ’quí la gaitat de la festa fòla,

La poison benfasenta d’aquela copa.

Si un mòrt qu’ai aimat, un quite parent,

Me vòu aflatar, non… (Diu me perdòne !)

La tòrna de ma mair me fará jamai

Partir d’aquí. Es tròp tard ! Auve ta votz,

Que me creda, mair. Vese qu’a tota fòrça

Me voles sauvar.  Curet, vai-t-en tot suau,

Mas maudichs sian tots los que te voldran segre.

MAI D’UN

E quò-’quí benleu ! Es un bon president !

Te’n veiquí un, de pròsne ! Tira-te d’aquí !

LO PESTRE

L’arma canda de Matilda te creda.

LO PRESIDENT 

Jura me, curet, la man levada au ceu,

Ta man fruncida, que totjorn laissaras

Son nom dins lo tombeu, eternalament !

Voldriá plan que ma paubra mair ente ’l’es

Vegués pas ’queu tableu ! Dins lo temps, cresiá

Que son dròlle era bon, crane, libre, fier…

Era en Paradis dins los braç de son filh.

Ente sei ? Filha senta dau ceu ! Te vese

En-sus, ’lai ente mon arma pechadoira

Arribará jamai…

VOTZ DE FEMNA

Es-t-eu vengut fòu ?

Desparla.  A benleu entarrat sa femna !

LO PESTRE

Vaque ! Vaque !

LO PRESIDENT 

Vai t’en, brave òme de pestre, 

Te’n prege, laissa-me.

LO PESTRE

Lo Senhor te sauve !

Perdòna-me, mon filh.

 

Lo pestre part. La taulejada contunha. Lo president demòra ’quí, perdut dins un pensament prigond.

 

 

PER ZO DIRE AUS PITITS

 

Grà, grà, grà dins ’queu pitit fons de prat

 

La lebre i a passat (pauma de la man)

 

’Queu-quí la ’trapet (poce)

 

’Queu-quí l’espeunet (guinhaire)

 

’Queu-quí la minget (grand det)

 

’Queu-quí beguet son sang (det de l'aneu)

 

E lo pitit mermilhon mermilhon mermilhon que ne’n voliá tant (pitit det)

 

Clocon dins l’estanh

 

 

Grà, grà, grà dins ’queu pitit país plat

La guerra i a passat

’Queu-quí la ’lumet

’Queu-quí la faguet

’Queu-quí l’atiset

’Queu-quí la ’viset

E lo pitit mermilhon mermilhon mermilhon que se voliá chaufar

Glaç-glaç ’queste ivern

 

Grà, grà, grà dins ’queu grand champ de blat

La roina i a passat

’Queu-quí l’espandet

’Queu-quí la trobet

’Queu-quí la laisset

’Queu-quí ne’n profitet

E lo pitit mermilhon mermilhon mermilhon qu’esperava tant

Crebará de fam

 

Grà, grà, grà dins ’quela granda ciutat

La bomba i a tombat

’Queu-quí, lo cramet

’Queu-quí, l’esbolhet

’Queu-quí ne’n crebet

’Queu-quí ne’n sentit lo bufe

E lo pitit mermilhon mermilhon mermilhon que voliá frotjar

Clocon dins l’infern

 

Grà, grà, grà dins ’quela umanitat

La sechiera a passat

’Queu-quí, l’estofet

’Queu-quí, l’empoisonet

’Queu-quí se’n fotet,

’Queu-quí ne’n venguet pus riche

E lo pitit mermilhon mermilhon mermilhon que damandava ren

L’esmalit lo prenguet

 

A Javerlhac, Lo 31 d’octòbre de 2022

Jan-Peire Reidi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

AUTORN DE LA MAISON

Avetz benleu la chança de demorar dins una maison nuòva que avetz ’chaptada o ben facha bastir sus un terren de mila o dos mila metres carrats pas tròp char, gaire loenh d’un vilatge. Avetz una granda pelusa e daus aubres d’ornament. Vòstres goiats pòden benleu i far au balon e s’entrainar a lo tirar dins un panier de basquet vissat contra lo mur de la maison. Avetz la plaça de vos aisinar e setz pas tròp desrenjats per los vesins. La granda rota, ente an limitat la vistessa a cinquanta, es pro eslunhada de vòstra pòrta. 

Fau podar los aubrissons e tondre la pelusa e devetz passar benleu una ora de temps dins los encombraments dos còps per jorn per anar trabalhar en vila e ne’n tornar. Podetz pas far sens vòstra veitura e parciriatz plan l’aumentacion de vòstra despensa de carburant. Totparier, setz plan mai benaise dins vostra maison un pauc a l’escart que non pas nòstres dròlles que son oblijats de viure dins daus pitits apartaments en vila, mai que son contents d’aver trobat per se lotjar.

Darnierament, un amic occitan faguet passar sus lo malhum la fòto presa d’avion, benleu au printemps, d’un grand vilatge en Polonha. Las maisons, una contra l’autra, son alinhadas daus dos biais d’una rota drecha e, darreir totas las maisons, a l’encair de la rota, òm veu daus rectangles eslonjats de terras trabalhadas. Vuda de naut, la fòto de la ruá, de las maisons e de las peças de terra retira un pauc una pluma d’auseu, emb son coston e sas barbas, o ben una fuelha de chastenh emb sas nervaduras. Òm cuja pas trasveire çò que semnen sus ’quelas pitas peças de benleu mila metres carrats, mas som segurs que son pas de las pelusas plantadas d’aubres ornamentaus. Benleu quauque revengut per nurir la denada, dau grun per far la vòdca, o ben daus legumes…, si per cas ’quilhs bocinons de terra son enquera quò de la gent que demòren dins las maisons.

Que voletz-vos, sei nascut paisan e me pòde pas retener de pensar coma un paisan. Quò me fai crema de veire una bona terra se crubir de maisons, de pelusas et d’aubres que menen ren que se minja. Coma dins la terra davant la maison de la familha de ma femna, ente sos grands-parents fasian venir de tot. Podiatz i semnar o plantar çò que voliatz, tot frotjava. Una bona terra, leugiera, richa ; un plaser de la trabalhar ! Es pas coma nòstra terra agilosa, dins nòstra partida dau Perigòrd, ente creiriatz que avetz semnat de las peiras ! Quante mon beu-pair fuguet mòrt e que quò se partatget, lo merchand de bens (promotor) aguet viste fait d’i far frotjar daus bastiments. Faguet copar los cirieirs e los ametliers centenaris e montar de las pitas maisons prefabricadas totas parieras, coma dins la chançon de « Las Pitas Bóitias » sus lo terme :

Little boxes on the hillside,

Little boxes made of ticky tacky, 

(…) Little boxes just the same.

Un crebacòr ! Mas son per la gent dau país que tròben pus de lotjament abordable dins ’quelas vilas de residéncias segondarias ente daus estrangiers pus riches que ilhs van benleu tres setmanas dins l’annada. Avetz una idéia dau pretz dau metre carrat de terren dins una vila au bòrd de la mar ? 

L’autre jorn, veguerem que un locatari de ’quelas pitas maisons aviá trobat moien de far un pitit elevatge de quauquas polas e doas o tres auchas que s’escraunavan darreir lo mur. L’odor e las moschas de ’queu jalinier pas tròp pròpe, dins un quartier residenciau, plasiá benleu pas tròp aus vesins, mas de veire ’queu pam de nas au reglament, ne’n aguí una jauvissença secreta de chaitivetat, coma d’una pita venjança.

Si avetz un bocinon de bona terra bien expausada, perque pas començar per i plantar quauquas tomatas ? Perque pas damandar a vòstre vesin agricultor de desvirar una partida de vòstra pelusa per far venir quauquas pompiras novelas, quauques pès de salada e un reng o dos de mongetas per minjar en caletas. Ren vos empaichará d’i semnar de las flors boiradas emb lo legumes, coma dins los vargiers dau chasteu de Villandry, en Torena. Perque pas remplaçar los aubres exotics per daus aubres fruchiers d'una bona varietat dau país ? Vòstres goiats veiran que las tomatas venen pas sus los aubres, vos aidaran semnar las mongetas e siran plan contents de montar au cirieir per culhir las cireisas. Quand auretz vut flurir los aubres au printemps, cirieirs blancs e pomiers ròses, que auretz gostat los legumes de vòstre vargier e ’massat la frucha a la darriera, vos promete que rencuretz pas vòstra pena.

A la fin dau segle passat, la mòda venguet de surtir defòra los gatges de l’ancian temps e de pendilhar quauque rasteu o quauque dalh aus murs descrespits dins las maisons. Trobavam benleu que marcavan bien ’quilhs aplechs pinturats de blu e ’quilhs brabants roges sus las pelusas. E d’alhors sabiam pas tròp qué ne’n far. Benleu me trompe, mas crese que, dins nòstra idéia, quo era un biais de nos carrar, de far veire que aviam pus mestier de trimar coma nòstres ancians. Ganhavam daus sòus, preniam de las vacanças e parlavam francés. Sens i pensar, voliam benleu virar l’eschina au monde paisan d’ente veniam, un monde que « lo patois » ne’n fasiá partida, que los vilauds trobavan paubre e arrierat, e que avian ’chabat per nos ne’n far aver onta. 

Sabe ben que avem pas tots la plaça, la fòrça, lo temps o l’enviá de far un vargier per nos far plaser e trobar un pauc de nòstre passat, mas ren nos empaicha d’aprener e de tornar parlar l’occitan !

A Javerlhac, lo 29 de setembre de 2022

LO ROVER E L'ASSALEÇ, Joan-Baptiste Foucaud

 

QUE NE'N PENSATZ ?

 

QUE NE’N PENSATZ ?

 

Legit aüei dins lo jornau anglés The Guardian :

Lo parlament d’Ucraïna a votat una lei per limitar los libres e la musica russes e per copar los darniers liams culturaus emb la Russia. Lo país mena una politica de « decomunizacion », aüei apelada « derussificacion », mai que mai dempuei l’annexion de la Crimea e l’ocupacion dau Donbass en 2014, e enquera mai dempuei l’invasion au mes de feurier passat.

La lei defendrá aus ciutadans russes d’imprimir daus libres, si an gardat lur passapòrt russe e an pas damandat la nacionalitat ucraïniana dempuei la fin de l’Union sovietica en 1991. La lei defendrá l’importacion comerciala de libres dempuei la Russia e la Belarus. Una autorizacion sirá exigida per los far venir d’autres país. Los ciutadans russes auran pus lo drech de jugar de la musica sus los mèdias e dins los transpòrts. Los quòtas d’emissions en linga ucraïniana siran aumentats.

La lei vòu far coneitre una produccion d’autors ucraïnians de qualitat a dau monde que accepten pas « los produchs creatius russes », çò-ditz lo ministre ucraïnian de la cultura. La « derussificacion » vòu desfar dau segles d’una politica destinada a oprimir l’identitat ucraïniana.

La lei fuguet votada per una granda majoritat de deputats, que compres los quites deputats ancianament pro-russes. Deuriá estre signada per lo president Volodimir Zelenskiï.

The Guardian, Monday June 20 2022, Ukraine restricts Russian books and music in latest step of 'derussification'

 

A Javerlhac, lo 29 de junh de 2022

 

 

ESBOLHAIRE

 

Quante fauguet tornar far la teulada de ma maison pensí que valiá mielhs far saber a l’obrier teulaire ente se trobava la fòssa septica per dire de pas l’esbolhar emb lo camion o ben l’enginh monta-charjas. Creguí pas bien auvir quante nòstre òme, que pareissiá plan competent e experimentat, me respondet, en mòda de fanfaronada :

« O, quò siriá pas la prumiera ! »

Lo patron auriá plan estat content de saber que son obrier se fotiá de son trabalh, que se vantava quasiment de las fòssas que aviá  esbolhadas, coma agués parlat de totas las lebres que aviá tuadas, de las dròllas que… 

Teulaire, esbolhaire, crubidor… Avetz probablament remarcat que lo sufixe –aire es sovent en  concurréncia emb –ador : chaçaire/chaçador, chantaire/chantador, dançaire/dançador, jugaire/jugador, mestivaire/mestivador… Un chaçaire o ben un chaçador (aquí disem : chaçador) es una persona que chaça, un teulaire plaça los teules sus la teulada. Per los verbes daus autres gropes, coma « legir » e « vencre/vencer », avem : venceire/vencedor, legeire/legedor o legidor, beveire/bevedor… Au feminin, avem  –airitz, –eiritz : trobador/trobairitz, emperaire/emperairitz. 

La gent que fan coma me, que son pas daus especialistas e que an benleu pas lo temps de legir los estudis complets e detalhats faits per daus occitanistas plan competents, voldran benleu ’visar quauques exemples que la linga ne’n passa pas fauta per comprener un pauc mielhs la valor de ’quilhs sufixes.

Los sufixes –aire e –ador venen tots dos dau latin –ator. Dins la vielha linga, eran doas formas d’un mesma mot e non pas daus mots diferents (Per los sabents, rapelaram que eran de la quatresma declinason). « Chantaire » era lo cas subject au singular, « chantador » era per las autras foncions :

	SINGULAR	PLURAU
CAS SUBJECT	(l’) amaire	(li) amador
CAS REGIME	(l’) amador	(los) amador(s)

 

 

 

 

Dins La Lenga dels trobadors, Robert Rourret cita mai de cent mots que seguian ’quela declinason (p. 25). Chabaneu ditz que la regla era desjà pus tròp clara au segle XIV dins las Leys d’amors (Grammaire limousine, p. 146).  La gent comenceren de far coma nautres que escrivem si ben « los chantaires » coma « los chantadors ».

Devem remarcar que, dins la prononciacion de nòstra varietat de la linga, lo r finau es pas tombat : en grafia francizada, « marchador » s’escririá *marchadour e non pas *marchadou.

Dins los exemples que ai donats per començar (chaçaire/chaçador, chantaire/chantador, legeire/legidor…), vese pas de diferéncia de sense entre los mots d’un mesma parelh. Dins quauques endrechs aimaran benleu mai dire « un chaçador », dins d’autres « un chaçaire ». Aquí, disem « un peschador » (pêcheur) e non pas « un pesc(h)aire ».

Per tot plen d’exemples, que son sovent daus noms de mestier, coneisse mai que mai la fòrma –aire, –eire : un ’belhaire (apiculteur), un pelhaire (un chiffonnier), un teulaire, un pendulaire (horloger), un violonaire (violoniste), un escodeire (batteur à la batteuse), un escriveire (écrivain).

Per d’autres, coneisse nonmas la fòrma –ador, –idor : un espauridor (épouvantail), un fossador (fossoyeur), mas trobaram sovent daus mots d’un mesma parelh emb daus senses e daus emplecs diferents :

– La fòrma –ador,–idor se tròba dins daus noms de gatges : un boirador o ben un eschauvador (Lavalada : pince à châtaignes), un bufador (soufflet), un salador (saloir)…

– o ben per los endrechs ente se passa una activitat : un abeurador (un abreuvoir), un durmidor (dortoir), un lavador (lavoir), e – emb lo respect que vos deve – un chiador (cagador, WC), un pissador (urinoir), sens obludar daus toponimes coma Orador (oratoire), L’Orador. 

Un tuador (un abattoir) e un tuaire (tueur), un escrupidor (crachoir) e un escrupisseire (cracheur) son daus mots plan diferents ! Un comptador pòt estre una persona que compta (comptable, compteur) o ben un endrech per comptar (comptoir).

Me damande si chausissem pas –aire de preferéncia per los noms de mestier e –ador quand l’activitat es pas permanenta. Un portaire d’aiga portava l’aiga dins las maisons per ganhar sa vita, un portador portava entarrar un parent, un camarada o un vesin. Sabe ben que avem « los trobadors », mas aimarai mai dire « un portaire de paquets (o de pizzas) », « un cherchaire scientific » e « un cherchador de champanhòus ». Mas la regla es pas totjorn verifiada e, de totas faiçons, la gent que aprenen l’occitan coma linga estrangiera senten pus gaire la diferéncia.

Los mots emb la finala –ador se pòden trobar quauques còps jos una fòrma adjectivala : un raton lavador (raton laveur), un topin pissador (un pot de chambre), un coteu pelador (couteau pour peler les châtaignes). Parier per lo sufixe –eire : un rat durmeire (un loir). Bramaire, vantaire… son daus substantius mai daus adjectius : quò vos estonará pas si vos dise que los trobem mai que mai au masculin ! 

Lo sufixe feminin –airitz, eiritz de trobairitz (femme troubadour) es plan vivent en occitan d’aura, que las femnas vòlen una fòrma feminina per tots los noms de mestier. Avem « contairitz », « chantairitz », « dançairitz », a costat de « contaira », « chantaira », « dançaira ». Autres còps, la plejairitz era una femna que netiava e ’bilhava lo còrps d’un defunt. Las lavairitz (bujadieras) sablonavan, pestelavan e rinçavan lo linge au lavador avant de lo tornar metre sus la boreta o lo chambalon e de l’espandre au solelh. 

E per obludar la fòssa septica e tots los exemples de chausas que senten pas a bon, podem pensar a perfumaire, enchantaire/enchantador e ... trobador !

A Javerlhac, le 6 de junh de 2022

FARIÁ BON SEMNAR

 

 

La sentinela parlava :

« Lo temps es bien virat. Per semnar lo blat de printemps, l’avena, lo blat dur, o benleu lo milhet, quo es una sason que vau de l’aur. Per lo blat negre, quo es un pauc dabora. Fugués pas aura ’quela garça de guerra civila… » (Boris Pasternak, Doctor Zhivago)

 

Espijar. ’Massava las espijas tombadas darreir la mestiveurza. Me baissava mai d’un còp per ne’n far una pita javela. Compliments de ma mair. Chambas nudas entraupadas, engraunhadas per las romdres ; la peu tendra cosinava. Ai-ieu ’massat la valor d’una ponhada de grun jornaliera per una pola o ben d’una jaufada de froment per mon pan ? Siriá-quò pro per mon uòu bulit ? Per las talhas dins ma sopa ? Per mon bocin de pan tendre engraissat de confitura dau marende ? « Tirar sa jornada », ganhar sa vita, aver lo drech d’estre fier !

Jauvir. Los goiats fan daus rudelons dins lo pilòt de blat de semen que secha au granier. Lo froment chaud es suau sus los nervs de la peu. Es-quò çò que òm sent quand òm fai l’amor ? Las jarras prusen sus la tela rufa daus sacs pesants aclapits contra lo mur au fons de la granja, sacs-sietis durs mai mofles, gaire aisinables. Una partida daus sacs ’nirá au minotier, quauques uns au bolengier per paiar nòstre pan. Lo bolengier marcará dins un carnet totas las michas, las coronas e las tortas que li prendram : tant de liuras de pan per un sac de froment. Daus goiats que coneissian pas lur bonur aprenian a mainatjar una quita espija e cresian far pechat si laissavan perdre un quite eschalon de pan.

Lo pan negre d’Ucraïna (hlib) a una sabor un pauc sucrada, plan doça emb dau burre e quauques gruns de sau. O ben trempat dins lo borchch (sopa de legumes e de jutas) emb de la crema agra. Hleb : an lo mesma mot russe per lo blat e lo pan, vielh mot parent de loaf (micha de pan) en anglés. Lo pan e un topinon de sau pausats sus un linge brodat de roge son presentats per las femnas aus estrangiers en signe de benvenguda.

Semnar. La terra negra d’Ucraïna vòu estre bladada. Quand la névia es fonduda, fau pas perdre de temps dins ’quilhs climats continentaus. Los ventres daus bateus gigants damanden d’estre garnits de grun. Los país ’famgalits d’Africa dau Nòrd e d’Orient Mejan ne’n an mestier per far lur pan sens crosta que sembla de las grandas crespas.

Quand ven la sason, la terra damanda lo blat e lo paisan que ne’n lebreta de la trabalhar es maluros si ne’n es empaichat. La sentinela de Pasternak fai un rejon dins la terra emb la poncha de sa baioneta. Fariá plan bon semnar !

A Javerlhac, lo 29 de març de 2022

 

 

QUE I A DINS UN NOM ?

QUE I A DINS UN NOM ?

 

« What’s in a name » ? Julieta Capulet vòu dire que la persona de son Romeo auriá la mesma perfeccion si so nom era pas Montague. Lo nom es una chausa, l’entitat designada n’es una autra. Mas quauques còps, un nom chausit de preferéncia ad autre ne’n ditz mai que pareis.

Lo president d’Ucraïna, un òme que merita plan nòstra estima, voldriá que los jornaus daus autres país escrivessan « Kyïv », fòrma ucraïniana dau nom de sa capitala, e non pas Kiev, nom russe de la prumiera de las tres capitalas istoricas de Russia. Fan entau dins la premsa de linga anglesa. Pensa que quò siriá un biais de respectar l’identitat de son país e de sostener sa resisténcia a l’agression.

Moscva, Sanct Peterborg, London, Frankurt, Roma se disen Moscou, Saint-Pétersbourg, Londres, Rome en francés. En anglés, avem Moscow, Saint Petersburg, Rome. En alemand : Moskau, Sankt Peterburg, London, Rom. París se ditz Parigi en italian, Parij en russe. Las vilas d’Itàlia las mai conegudas Firenze, Napoli, Venezia, an un nom dins las lingas vesinas : Florence/Florenz, Naples/Neapel, Venice/Venise/Venedig… Lo nom pòt estre lo mesma en francés e en anglés.

Quand parle occitan, vau a Engolesme, a Peitius, a La Rochela e non pas Angoulême, Poitiers, La Rochelle. Aime mai la fòrma que s’acòrda lo mielhs emb la musica de ma linga.

Lo nom de la capitala d’Ucraïna s’escris pas exactament parier mas sa prononciacion quasiment identica en russe e en ucraïnian. Lo sosten a la resisténcia dau pòble ucraïnian se veiriá mai dins la transcripcion que dins la fonetica.

Coma fau-quò dire en francés e en occitan ? Sabe pas tròp. Los que an estudiat saben pas tot. Los que ne’n saben enquera mens parlen a lur plaça. Sabe que Lutetia era lo nom de París e Lugdunum lo de Lion, mas vos dirai pas si vau mai escrir Kiev o ben Kyïv. Faudriá dire Ki-yiv en doas sillabas emb dos i : lo prumier i coma lo i de pitit, vesin… lo second, après lo /j/ coma lo de filh. Los que parlen francés mai los que parlen occitan an pas l’abituda.

Pense pas qu’una linga siriá una linga de libertat e una autra, la de l’opression. Rason de mai quand son parladas quasiment a egalitat per lo mesma pòble unit e resistent, sus lo mesma territòri, e sovent per las mesmas personas.

La pita Julieta de Shakespeare aviá rason : What’s in a name ?  

A Javerlhac, lo 23 de març de 2022