UN ÒME « CABORNAT »

Un còp que faguí coneitre un amic occitan de Charanta ad una persona de Dordonha, aguí la meschanta idéia d’ajostar, per colhonar : « Es charantés, mas quo es pas grave ! »

E ben òc, diriatz que la linha administrativa entre los dos despartaments es una frontiera, una separacion artificiala dins ’quel espaci linguistic occitan que crueba lo Nontronés, lo sud-oest de la Nauta-Viena e una partida de la Charanta. Quo es en granda partida lo país dau parlar è. La limita oest passa delai Vila-Bòsc, vai jusc’a Senta-Catarina rasis Engolesme, delai la Ròcha-Focaud e Confolent. Los Charantés se plànhen que los Perigòrds vòlen pas los veire – venen benleu dins nòstres bòscs nos ’massar nòstres champanhòus a la sason ! – e la gent d’aquí disen que los autres lur viren l’eschina. Los que an mestier d’anar a Engolesme per prener lo tren tròben que la vila es quasi barrada quand òm ven dau levant. Comptetz pas prener la « Rue de Périgueux » sus tota sa lonjor per i entrar o ben ne’n surtir ! E si legissetz lo jornau, que sie d’un biais de la « linha » o de l’autre, cherchetz pas trop de las novelas dau despartament vesin.

Urosament, som quauques uns, de Pueg ’Gut, de Nontron e de Bordelha e d’alhors, que passem la linha tots los ans au mes de genier per anar, per exemple, a la granda festa de nòstra linga per la partida occidentala de l’area dialectala lemosina, la dictada occitana de Charreç. Som bien plaçats per apreciar la bona acuelhença de nòstres vesins occitans de Charanta !

Quand ’ribatz de l’autre biais, vesetz pas de chamjament : mesma païsatge de terra roja, de peiras, de chaisnes e de chastenhs. Las maisons, sovent barradas, son parieras, mai los noms daus vilatges : L’Aja, Lo Peirat, Lo Pontaron, Lo Maine dau Bòsc, Lo Lac Clar, La Farja, La Poja, Fontanilha, Lo Mainisson…

Sabem que la limita Perigòrd-Engolmés nos ven de l’epòca feudala e que, a quauqua ren prep, demoret la mesma entre los despartaments de Charanta e de Dordonha en 1790. Ente eran las limitas entre los teritòris daus Santons, daus Petrocorii e daus Lemoviç ? Sabem quitament pas si n’i aviá una, de limita, entre ’quilhs pòbles gallés. Mas som quasiment segurs que de limita òc-oïl, benleu jusc’a la Guerra de Cent Ans, en Charanta, se’n trobava pas. Guilhem IX, comte de Peitius, duc d’Aquitània, lo rei Richard, son ’reir-pitit-filh, Rigaut de Berbezilh (Barbezieux), Jaufre Rudel de Blàia, lo poeta de « l’amor de lonh », tots ’quilhs trobadors de Sentonge e de Peitau… escrivian ben en occitan, queraque ! E de segur, daus noms de vilatges Sentongés coma Les Pibles, Roumegoux, La Font du Loup… venen pas dau francés. Quo es lo país daus toponimes en –ac (Conhac, Jarnac, Jonzac…), en non pas en –y, –é (Couhé, Chauvigny). Los lingüistas parlen d’un « substrat occitan » dins las Charantas. Quò se veu dins tots ’quilhs mots de nòstra linga demorats dins lo parlar d’oïl que lo remplacet. Aüei, li an trobat un nom a ’quela linga : « Peitavin-Sentongés, jos sa fòrma sentongésa ». A la fin de l’Atge mejan, la pesta, las guerras e los pilhatges avian laissat totplen de mòrts sus ’quela terra richa e cobeitada. La populacion fuguet probablament pas remplaçada per daus Occitans.

Ma femna es nascuda en Sentonge. Daus còps, òm podriá se damandar si la linga que parlem tots dos es la linga de son país o ben lo francitan de chas nos. Si me conta que li donavan dau mijeot quante era pita, li dise que chas nos, quo era lo mijat que raviscolava los òmes quand fasian los fens emb lur dalh (le dail) e los dròlles (les drôles) que tornavan de l’escola. Se sentian plan benaises (benèze) un còp que avian minjat un grand bòle de ’quilhs eschalons de pan dins dau vin sucrat trempat d’aiga frescha de la font ! Mai nòstra vaissela sentiá pas au freschum (fraîchin). Si li dise que nòstre milhasson, emb daus bocins (boussis) de frucha es pas tant estofa-crestian coma son millat de farina de bigarroelh, me respond : « Quand le goret est saoul, il trouve le garouil amer. »

Quante los uns disen : « O bufe », vòlen dire que lo vent bufa, mas si « o mouille », los autres vesen ben que quò plòu. Los goiats van gaçouiller dins l’aiga daus chamins (gansolhar : patauger, en francés) e quò fai surtir las cagolhas (les cagouilles) dins las palissas (les palisses : los plais). D’alhors en mai de las cagolhas, avem dins nòstre bestiari beucòp des béstias que pòrten lo mesma nom : la ’jaça (l’ajasse), lo burgaud (burgaud) emb son fisson (fissun), la graula (la grole), lo jau, la rapieta (rapiette)… Le merle se ditz le marle. E dire que los etimologistas daus diccionaris francés, que an chausit de pas coneitre nòstras lingas, an jamai pensat que un marlou veniá de « merle » !

Quo es mai d’un còp que me e ma femna eschamgem daus mots. Li ai donat ma senzilha (*sinzille), ela m’a apres lo verbe racasser (bradassar). Quand los afars son maus calats dins la veitura, disem que « quò racassa » dins lo còfre. Si ditz que lo goiat acache sus las pedalas de sa bicicleta, pense a nòstre verbe « chauchar ». E passem pas fauta de verbes que avem pas mestier de revirar : brocher (tricotrer), cougner (conhar), ébouiller (esbolhar), entrauper (entraupar), flacasser (flacassar), pigougner (pigonhar)…

« La cabòrna » es un mot de nòstra linga que aime plan. Sabetz ben, ’quilhs cròs que los picataus e la sauvatgina an chavats dins la bilhas daus vielhs aubres, los chaisnes, los chastenhs… Un còp, auví sens zo voler una femna dire en risent a sa copina que voldriá pas un « homme cabourgne ». Urosament, comprenguí que l’òme « cabornat » que ne’n parlavan, quo era pas me !

A Javerlhac, lo 12 de junh de 2019

Jan-Peire Reidi

En grafia normalizada dau peitavin-sentongés : mijhot, dall, draule, benaese, fraechén, milla, gaçoullàe, cagoulle, pallisse, ajhace, burgàud, jhàu, rapiéte, racassàe, acachàe, brochàe, cougnàe, éboullàe, s’entropàe, flacassàe, pigougnàe (Vianney Pivetae, Dictionnaire Français > Poitevin-Saintongeais Poetevin-Sentunjhaes > Français)