Quauques vilauds que venen passar lurs vacanças au país se plànhen dau bruch de las béstias, de las machinas e de la gent. Fau creire que, dins las vilas, son pas tant desrenjats per las automobilas, los camions e ’quilhs petarons que vos trauquen las aurelhas. E la musica industriala dins los magasins ? Dins las auberjas, òm s’auva pus minjar, coma ditz l’autre. Per me, la mediocritat de la musica difusada dins las boticas es sovent lo signe que s’i ven una paubra merchàndia. Au vilatge, nòstres toristas son eissaurelhats per los tractors, las jostairas e las sejas electricas. Los chins que s’esjangolhen los matins de chaça, las vachas que monen quand an vendut luts vedeus e las quitas clòchas d’egleisa que sònen les oras los empaichen de durmir. Podem comprener si son traïts per una tronçoneurza que s’esmarrauna o ben un còp de fusilh que peta gaire loenh de las maisons, mas que dire de los que se plànhen daus jaus que chanten dabora ? Pareis qu’en Provença, pòden pas sufrir las cigalas que girrinen la nuech. En Perigòrd vòlen far olhar los lacs per pus auvir las galhaudas s’escraunar... Urosament, los que fan las leis an volgut que los bruchs de nòstres vilatges, los daus lacs mai daus jaliniers, sian declarats patrimòni sonòre de França. 

Los paisans de dins lo temps vivian pas dins un monde de silenci. La gent avian l’abituda de badar per far portar lur votz tan loenh que podian dins las terras e dins los prats. Auve enquera la vesina, las mans en olheta au fons dau vargier, que credava a son vielh grand-pair enquera a espijar dins las estolhas, quand lo disnar era preste : « Auv pairiiiin ! Auv pairiiiin ! ». Tan loenh que fugués, lo pairin era pas vengut pro dur d’aurelha per pas l’auvir. Si òm marmusava, la gent cresian benleu que òm era pas franc, que òm disiá dau mau de quauqu’un. Dins las auberjas plenas d’òmes passablament esfeunits los jorns de feira, quò s’esbadoirava, quò tustava sus las taulas a grands còps de bilhon e quò uchava per se far servir… « A mon amic, quau sabat ! », coma ditz l’autor de Picatau[1].

Justament, si òm vòu aprener tots qui verbes de nòstra linga que descriven los bruchs de las béstias e daus crestians, lo libre d’Enric Delaja es una font de vocabulari. Tots ’quilhs contes « en patois dau Nontronés » son per far rire, e sabem ben que la comediá umana mena grand bruch :

« La Marieta credava, la verja petava e la tròia janglava. Qu’era pieg qu’au cirque. »

Alhors, trobem una chambariera sadolarda que

« …fasiá brundir la pòrta e tundir los gabinets. ’L’especonava las marmitas… »

e una autra que « quand ’la marchava, fasiá crasenar lo planchat ».

En mai dau « sabat », avem tres mots per dire « un grand bruch e un granda agitacion » : lo masant, la petaraja, lo treblum :

« En auvent tot ’queu masant, las moschas s’esmaliren. ’Las brundiren coma de las becas. »

« La ’Belha fugiá (corriá) totjorn e fasiá un sabat enratjat. Auriatz dich que lo Diable mai los diabletons fasian la petaraja dins la maison. Paubra maison, qu’era si tranquilla, ’la ne’n veguet dau treblum ! »

Voletz un autre exemple dau mesma genre :

« Quante lo leberon fuguet vesin de la tròia, quò faguet la petaraja dins l’estable. (…)  Quò se desbrejava, quò rundiá, quò fugiá, e, de temps en temps, lo bac se desvirava. »

Lo sabat e lo masant fan benleu pensar un pauc mai au bruch, la petaraja e lo treblum au bolegadis que ne’n es causa.

Dins lo bestiari de Picatau, la jaça jagassa, lo merle estifla, lo burgaud vonvona, las ranas (galhaudas) ranen, mai los chins esmalits, quand « unlen » pas « tota la nuech ». E coma de rason, lo boc benla, los pòrcs runden (verbe « rundir »), las polas carcaren, los polichons (poletons) pianleten, las auchas s’escraunen en estendent lo còu, lo chavau rossina, e l’asne brama (« E brama, e bramaras-tu, Picatau ne’n era eissaurelhat ») … Ren de pus normau : lo mairilhier fai eschinlar l’eschinleta a la messa, lo fornet (lo *pial) de l’escòla « ronfla coma una bateurza » e lo tren « estifla e espofida en bradassant ». 

Dins los mimologismes collectats per Micheu Chapduelh, las béstias parlen coma los crestians ; dins Picatau, quò es sovent lo contrari. E aquí, la misoginia de Delaja se’n dòna tant qu’a bon compte. Las dròllas espauridas fugen « en s’esjaulhant », la dròlla que se creu perduda « sisla coma un lapin ». La Miauna, la chambariera flaunharda (enjôleuse), « s’esmarrauna en parlant » coma un margaud) e una autra pren « una votz de chabrilhon » per legir la letra que ven d’escrir. Las clapas (les commères) blagassen (o ben platussen) e se ’trapen de farlassar au luòc de far lo disnar. La chambariera que lo mera a fotuda defòra ne’n ’chaba pas de marronar : 

« E patati e patata ! e ’quò-quí e ’quò-‘lai ! ’La disset tot mai lo resta (…). ’La girrinet tant que zo trobet bon (…) e contunhet de jacinar tota sola ». 

Lo diccionari de Daniel nous ditz que « girrinar », quo es brundir coma daus insectes.  « Jacinar », que fai pensar a las ’jaças, es probablament parent de « jagassar ». Quand se rapòrten aus crestians, los crits d’animaus prenen sovent una valor pejorativa.

« Suau ! » se ditz a quauqu’un que parla tròp fòrt (« Suau ! Suau ! Picatau, tu nos essaurelhas !». « Cho ! » sierv quand òm damanda lo silenci per l’amor de mielhs auvir un bruch estrangier :

« Cho ! Ne fasetz pas de bruch. Lo vielh es si feble que n’a pas la fòrça de credar. »

Dins los verbes de bruch que comencen per es– (s’esjaulhar, s’esjangolhar, s’esbadoirar, s’esbenzelar, s’esbramelar, s’escoilar...), ’queu preverbe es– me fai pensar a la valor de « out » dins daus verbes coma « to cry out », « to burst out[2] » en anglés. S’esbramelar, quo es se metre de bramar tot d’un còp. Dins Picatau, lo boc se reten de s’esbenzelar chas lo perceptor, l’asne s’esbramela quand es content de ’ribar a l’estable, los goiassons s’escoilen dins la pension. En occitan ’quilhs verbes son mai que mai pejoratius.

Un autre occitanisme que tròbe plan interessant correspond un pauc au francés « pousser un cri » (butir un crit). Aimem mai dire : aver una credada :

Quante ’l’aprenguet la novela, ’la n’aguet ’na granda credada e ’la tombet sur lo planchat. »

E veiquí d’autres exemples de la mesma estructura relativament productiva :

« (Lo vedeu) n’aguet ’na si fòrta esbramelada que las vitras drindrineren. »

« (Sa mair) n’aguet ’na unlada », (la Borruda) n’aguet una granda gemada »

« (Lo diable) n’aguet una ranada que vos auriá fait fremir ».

D’ente diable nòstre contaire nontronés a-t-eu surtit tot ’queu vocabulari ? Faguet pareitre sas « viòrlas » dins lo jornau locau Le Nontronnais dins las annadas 30. Gaire dins lo Dictionnaire patois-français d’Aimé Jardry, que es plan limitat. Benleu en pita partida dins lo Daniel, que Lo Bornat aviá començat de publiar. Simpla suspausicion. Non, quo era mai que mai la linga dau país, lo parlar que Delaja, regent a Auginhac e a Champeu, podiá auvir tots los jorns e pertot. Un tresaur per nautres. Pas la pena d’anar bien loenh si volem aprener una linga que sirá pas nonmas dau francés occitanizat. Avem nòstre Picatau d’Enric Delaja, contaire de valor que sap far viure los mots de la linga per nòstre plaser. 

A Javerlhac, lo 15 de feurier de 2021

Pouvez vous retrouver dans ce texte les mots qui signifient :

bavarder (2 verbes)

bêler (2 verbes)

bourdonner (insecte)      

bourdonner, vrombir (insecte, moteur)

brailler

braire (ou meugler)

caqueter

coasser (grenouilles; 2 verbes)

craquer

criailler (oie)

éternuer, pouffer (1 verbe)

gémir

grogner (cochon)

hennir

hucher (appeler d'une voix forte)

hurler

jacasser (2 verbes)

meugler

murmurer

parler fort (2 verbes)

pépier, piauler

pousser des cris aigus (cochon, chien)

pousser des cris aigus (femmes)

pousser un cri perçant (lapin, porc)

résonner, retentit (1 verbe)

rouspéter

siffler

sonner

tinter (clochette)

vacarme, tohu-bohu, charivari (3 mots)

vibrer (vitres)