ENTE ES PASSAT LO DIABLE ?

Ente diable es-eu passat, lo diable de nòstres ancians ? Laissarai los teologians, los filosòfes, los psicanalistas, los etnològues, los folcloristas… vos parlar de las representacions artisticas dau diable, de sa plaça dins lo monde imaginari, mai de son ròtle dins las accions individualas e collectivas de l’estre uman a totas las epòcas dins la civilizacion judeo-crestiana. Non, pense au diable que tornava  totjorn dins las conversacions quante era goiat.  Tròbe lo diable cinquanta-e-sieis còps dins mon còrpus de textes numerizats d’Enric Delaja (1884-1970). Per comparason, lo nom dau bon Diu ’rieba nonmas tretze còps dins Delaja. Quo es tot vut : nòstres grands-pairs e grandas-mairs fasian mai de cas dau diable que de son Creator. Lo diable era pertot, mai que mai dins las aigas durmentas, los endrechs sauvatges, los país espaurissables. Aviá sos cròs, sas peiras, sos lacs, sos bòscs, sos ponts… A Sent-Estefe, gaire loenh d’aquí, aviá Lo Ròc Branlant e son chapelet de rochiers (Lo Chapelet dau Diable) amodelonats en ribambela dins un fons tot lo long dau riu. E, coma de rason (si òm pòt dire), una o doas bravas legendas.

Dins un temps que ai pas conegut, lo diable, esperit maufasent, se disiá aitot « lo Cifer ». « L’Aversier » (dau latin adversarius) deviá ben estre una autre creatura maujauventa. Lo Cifer es la fòrma presa per « Lucifer », nom mau copat d’un esperit que per los Romans portava la clàrdat (la lutz) e, per los Crestians, ne’n venguet a portar lo mau. Las damas siran-t-elas estonadas si los dos còps que tròbe ’queu nom dins los textes de Delaja, quo es per parlar d’una femna ?

« Vos promete que fasiá pas bon a l’entorn de sos cotilhons ! Quo era pas de femna, quo era un vrai Cifer ! »

« Un Cifer » podiá aitot estre un mainatge, un goiat que era totjorn a enginhar quauque meschant torn, que « aviá lo diable dins la peu ». Òm pòt ben se dobtar que lo sense de ’quilhs mots, lo Cifer, l’Aversier, era gaire precis ; mas se disian totjorn per parlar d’una persona aguissabla, de travers, que calculava lo mau que podiá far aus autres.

Per nòstres ancians, lo diable se raletava pertot dins la natura e sa fòrma era plan misteriosa. Me pòde pas retener de citar un brave dire que m’aprenguet Joan Ganhaire fai quauque temps per parlar d’un coteu :

« Còpa l’aiga dau sable

E fend lo vent dau diable. »

Poesia e misteri. Quò es benleu un biais plasent de dire que lo coteu còpa ren e que lo gatge, fuguès-t-eu farjat sus lo fuòc de l’infern, bien o mau agusat, fai la riséia daus elements… Laissam parlar nòstra imaginacion… D’autres i veiran una practica magica, coma quante nòstres vesins auvian tonar : metian un apchon defòra, lo talh virat vers lo ceu, per « fendre l’auratge » ! Lo vielh fons imaginari e mitic de l’estre uman era enquera viu aus segles passats :

« I ’viá de la gent que passavan daus dobles aveque lo diable. En eschamge de lur anma, eu lur balhava una pola negra que lur fasiá far fortuna. » (Delaja)

Ma granda-mair disiá sovent  « Diu mercés » (prononçat *deumàrse dins nòstre parlar), coma aüei diriam « urosament », e « Si lo bon Diu vòu » coma d’autres « Inch Allah ». Umilitat dau cresent que somes lo succès de las entrepresas umanas a la permission divina. Dins la familha dau costat de ma mair, que avian totjorn estats curetiers, se parlava gaire de « diable » en defòra de la religion, mas los autres, que lo mot lur veniá a las bochas a tot moment, cresian pas per quò far pechat.

Dns la linga nòstres ancians, lo diable era causa de tot çò que passava las limitas, de tot çò que era au chamin daus òmes, que s’opausava a lur volontat, que comprenian pas, que podian pas mestrejar. E veiquí nòstre diable dins los modèles sintaxics : un/una + nom + « dau diable », « lo diable de » + nom e la locucion adverbiala « que lo diable ». Si fasiá tròp chaud, quo era « una chalor dau diable », tròp de bruch : « un sabat dau diable », passar son temps a far la bringa : « far las vitas dau diable »… Per un grand nombre o una granda quantitat : « (quò costa) un argent dau diable », « (i a) lo diable de gent ». Camila Chabaneu, eternalament latinista, escriu que « l’idée de multum se rend encore par que la tempêto, que la mâlo, que lou diable, locutions dans lesquelles tan est sous-entendu : fasio fre que lou diable »

Lo diable sierv per dire l’estonament (« D’ente diable surtes-tu ? »), l’exasperacion e lo refús de contunhar d’endurar (« Au diable l’escòla ! », « Fot-zo au diable que zo vese pus ! »), lo desfis ad una entraupa o una dificultat (« Quo es ben lo diable si i ’ribem pas ! », « I ’ribaram, quand lo diable i siriá ! »)… Lo diable era ’quí per exprimir las emocions a flor de peu d’un monde que parlavan fòrt.

Aüei lo diable es pus a la mòda ; ven pus gaire dins nòstras conversations cortesas, racionalas. Mas fai enquera partida dau vocabulari de quauques vielhs coma me. Per exemple, si vòle parlar d’un trabalh a far gaire malaisat, dirai sens pensar : « Quo es pas lo diable ! » (Ce n’est pas la mer à boire !), emb un accent de frasa e una intonacion montanta-davalanta sus « diable ». Totas ’quelas locucions deven ben sonar coma de las fòrmas plan marcadas a las aurelhas daus jòunes que an pas auvit parlar la linga dins los vilatges. Avian totas lur modèles intonatius que fasian la musicalitat de la linga. Si volem pas tròp laissar ’quela musica s’apaubrir e perdre son expressivitat, podriam benleu ausar ne’n far servir quauqu’unas, de ’quelas frasas dau diable !

A Javerlhac, lo 29 d’abriu de 2020